Türk milliyetçiliği, 19. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti’nin siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlarına bir cevap olarak gelişmiştir. Osmanlı’nın çöküş süreci, imparatorluk içinde Türk kimliği temelinde bir kurtuluş arayışını tetiklemiştir. Bu hareket, Batı’daki milliyetçilik akımlarından etkilenmiş, fakat aynı zamanda Türk toplumunun kendine özgü kültürel ve tarihsel dinamiklerini de yansıtmıştır. Fransız Devrimi ile başlayan ve Alman ile İtalyan milliyetçilikleriyle şekillenen ulus-devlet idealleri, Türk düşünce dünyasında yeni bir kimlik arayışını körüklemiştir.
Osmanlı’nın Çöküş Döneminde Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu
Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyıl boyunca yaşadığı siyasi ve toprak kayıpları, millet sisteminin çözülmesi ve Batılılaşma çabaları, imparatorluk içerisindeki çeşitli etnik gruplar arasında bağımsızlık hareketlerini tetiklemiştir. Fransız Devrimi’nin (1789) özgürlük, eşitlik ve ulusal egemenlik ilkeleri, Osmanlı’nın entelektüel çevrelerinde büyük yankı uyandırmıştır. Özellikle Namık Kemal, bu değerleri Osmanlı bağlamında yorumlamış ve “vatan” kavramını öne çıkarmıştır. Namık Kemal’in şu sözleri, Türk milliyetçiliğinin ilk işaretlerini verir:
“Vatan sevgisi, bir milleti ayakta tutan en büyük güçtür.”
Bu dönemde Fransız düşünürlerden Jean-Jacques Rousseau’nun ulusal egemenlik anlayışı, Osmanlı aydınları üzerinde etkili olmuştur. Rousseau, “Toplum Sözleşmesi” adlı eserinde, milletlerin kendi kaderini tayin hakkına vurgu yaparken, bu fikir Osmanlı’nın Türk entelektüelleri tarafından milli bağımsızlık arayışına uyarlanmıştır.
Namık Kemal ve Genç Osmanlılar, Osmanlıcılık fikri üzerinden tüm unsurları birleştirmeye çalışmış, fakat bu fikir, Balkanlar ve Arap topraklarında karşılık bulamayınca yerini Türk kimliğine dayalı milliyetçilik arayışına bırakmıştır.
Türkçülük Akımı ve İttihat ve Terakki’nin Rolü
Türkçülük akımı, 20. yüzyılın başlarında İttihat ve Terakki Cemiyeti ile siyasi bir güç haline gelmiştir. Osmanlı’nın parçalanma sürecinde, özellikle Balkan Savaşları sırasında, İttihat ve Terakki liderleri Türkçülük fikrini Osmanlı’yı yeniden yapılandırmanın bir yolu olarak görmüşlerdir. Cemiyetin önemli isimlerinden Talat Paşa, Türkçülüğün devlet politikası haline gelmesini sağlamış ve bu görüşünü şu şekilde dile getirmiştir:
“Osmanlı Devleti, Türk unsuru ayakta kalmadan yaşayamaz. Türk kimliğini korumak, bu devletin varlık sebebidir.”
Bu dönemde Alman milliyetçiliğinin temsilcilerinden Johann Gottfried Herder’in dil ve kültür üzerine yaptığı vurgu, Türk milliyetçiliğinin teorik zeminini etkilemiştir. Herder, milletleri tanımlarken dil ve kültür birliğini esas almış ve “Dil, bir milletin ruhudur” diyerek milliyetçilik hareketlerine yön vermiştir. İttihat ve Terakki Cemiyeti de Türk dili ve kültürünün korunmasını ve geliştirilmesini bir öncelik haline getirmiştir.
Ziya Gökalp ve Türkçülüğün Teorik Temelleri
Türkçülüğün en sistematik temsilcisi olan Ziya Gökalp, milliyetçilik fikrini sosyolojik ve kültürel temellere dayandırmıştır. Gökalp, millet kavramını sadece biyolojik bağlarla değil, kültürel değerlerle açıklamış ve bu yönüyle Alman filozof Johann Gottlieb Fichte’nin “kültürel milliyetçilik” anlayışına yakın durmuştur. Fichte, “Bir milleti millet yapan, onun ortak kültürü ve tarih bilincidir” demiştir. Gökalp da bu anlayışı Türkçülük bağlamında şu şekilde ifade etmiştir:
“Türk milleti, dilde, ahlakta ve estetikte birleşen bir kültür topluluğudur.”
Gökalp, bu görüşünü “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” üçlemesi ile sistematik hale getirmiştir. Ona göre, Türk milletinin kurtuluşu ancak kendi kültürüne sahip çıkması ve bunu modern dünyayla sentezlemesiyle mümkündür.
Yusuf Akçura ve Gaspıralı İsmail: Pan-Türkizm ve Türk Birliği
Türk milliyetçiliğinin uluslararası boyutunda Yusuf Akçura ve Gaspıralı İsmail gibi düşünürler yer almıştır. Yusuf Akçura, ünlü eseri *“Üç Tarz-ı Siyaset”*te, Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük fikirlerini değerlendirerek Türkçülüğü tek kurtuluş yolu olarak göstermiştir:
“Türkçülük, milletin maddi ve manevi yükselişini sağlayacak en sağlam yoldur.”
Akçura, bu görüşüyle İtalyan milliyetçiliğinin mimarlarından Giuseppe Mazzini’nin fikirlerine benzer bir yaklaşım sergilemiştir. Mazzini, milletlerin özgürlüğünü, kendi iç dinamikleriyle harekete geçirme gerekliliğine vurgu yapmıştır. Akçura da Türk milletinin kurtuluşunun kendi milli kimliğine dönmesiyle mümkün olacağını savunmuştur.
Gaspıralı İsmail, Türk dünyasının birliğini hedefleyen ilk düşünürlerden biridir. Onun “Dilde, Fikirde, İşte Birlik” sloganı, sadece Osmanlı Türkleri için değil, tüm Türk halkları için ortak bir vizyon oluşturmuştur. Gaspıralı’nın bu yaklaşımı, özellikle Sovyetler Birliği dönemindeki Türk halkları arasında etkili olmuştur.
Cumhuriyet Dönemi ve Atatürk’ün Türk Milliyetçiliği Anlayışı
Cumhuriyet’in kurucusu Mustafa Kemal Atatürk, Türk milliyetçiliğini modern ve çağdaş bir anlayışla yeniden tanımlamıştır. Atatürk’ün milliyetçilik anlayışı, Fransız milliyetçiliğinden esinlenmiştir. Fransız Devrimi’nin öncülerinden Ernest Renan, bir milleti tanımlarken şu sözleri kullanmıştır:
“Bir millet, geçmişte büyük işler yapmış ve gelecekte birlikte büyük işler yapmayı taahhüt eden bir topluluktur.”
Atatürk, Renan’ın bu yaklaşımını benimseyerek, Türk milletinin tarihine ve kültürüne vurgu yapmış ve bu temeller üzerinde modern bir ulus inşa etmiştir. Atatürk’ün şu sözleri bu anlayışı yansıtır:
“Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türkiye halkına Türk milleti denir.”
Atatürk’ün liderliğinde kurulan Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu, milliyetçiliğin bilimsel temellerde geliştirilmesini sağlamıştır.
Tevfik Fikret ve Türk Milliyetçiliğinin Sanatsal Boyutu
Türk milliyetçiliğinin kültürel boyutunda Tevfik Fikret gibi edebiyatçılar önemli bir yer tutar. Fikret’in şiirleri, Türk milletine duyulan sevgi ve özgürlük arzusunu dile getirmiştir. Özellikle “Ferda” şiirindeki şu dizeler, milli mücadele ruhunu yansıtır:
“Vatanımın genç evlatlarına emanet olsun bu topraklar.”
Fikret’in eserleri, İtalyan şair Dante Alighieri’nin ulusal bilinç oluşturma çabalarıyla paralellik göstermektedir. Dante, *“İlahi Komedya”*da İtalyan halkını birliğe ve özgürlüğe çağırırken, Fikret de benzer bir şekilde Türk gençliğini sorumluluk almaya davet etmiştir.
Sonuç
Türk milliyetçiliği, Osmanlı’nın son döneminde başlayan kimlik arayışlarından doğmuş ve Cumhuriyet ile birlikte çağdaş bir ideoloji haline gelmiştir. Batı’daki milliyetçilik teorisyenlerinin fikirlerinden etkilenmiş, ancak kendi tarihsel ve kültürel dinamiklerini ön planda tutarak özgün bir model oluşturmuştur. Namık Kemal’in öncülüğünden Ziya Gökalp’in teorik katkılarına, Yusuf Akçura’nın Pan-Türkizm vizyonundan Atatürk’ün modern milliyetçilik anlayışına kadar bu süreç, Türk milletinin bağımsızlık ve ilerleme hedeflerini şekillendirmiştir.
Kaynakça
1. Gökalp, Z. (1923). Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak. İstanbul: Matbaa-i Amire.
2. Akçura, Y. (1904). Üç Tarz-ı Siyaset. Türk Yurdu Mecmuası.
3. Gaspıralı, İ. (1883). Tercüman Gazetesi Yazıları. Kırım.
4. Atatürk, M. K. (1927). Nutuk. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
5. Kemal, N. (1873). Vatan Yahut Silistre. İstanbul.
6. Renan, E. (1882). Qu’est-ce qu’une nation? Paris.
7. Herder, J. G. (1772). Ideas for the Philosophy of History of Humanity. Leipzig.
8. Fichte, J. G. (1808). Addresses to the German Nation. Berlin.
9. Mazzini, G. (1844). The Duties of Man. Londra.
10. Fikret, T. (1911). Rübab-ı Şikeste. İstanbul.
11. Mango, A. (1999). Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey. London: John Murray.
12. Zürcher, E. J. (1994). Turkey: A Modern History. London: I.B. Tauris.
Bir yanıt yazın