Çin’in Sessiz İlerleyişi

Çin’in Orta Doğu ve Kuzey Afrika’da Sessiz İlerleyişi

Orta Doğu ve Kuzey Afrika uzun bir süre Çin’in dış politika tercihlerinin dışında kalan bölgeler olarak diğer küresel aktörlerin ilgi odağında olmuştur. Fakat son yıllarda Çin’in Orta Doğu ve Kuzey Afrika coğrafyalarında yer alan ülkelerle ilişkileri önemli ölçüde ilerleme kaydetmektedir ve yeni bir evrenin başlangıcı olmuştur. Bu süreç, 2001 yılında Çin’in Dünya Ticaret Örgütü’ne üye olmasıyla başlamıştır ve önce enerji ve ekonomik alanda yayılmacı nitelik taşırken ardından siyasi, kültürel ve askeri alanlara evrilmiştir. Çin’in yüksek ekonomik büyüme ve gelişmeye sahip olması Orta Doğu ve Kuzey Afrika’da bulunan enerji kaynaklarına ihtiyacını da önemli ölçüde artırmıştır ve uzun bir süre Çin-Orta Doğu ve Çin-Kuzey Afrika ülkeleri ilişkileri enerji politikaları bağlamında önem taşımıştır. Bunun yanı sıra Çin’in Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki rolüyle ilgili yapılan birçok araştırma ve analiz bu ülkenin ekonomik politikalarına odaklanırken Çin’den sadece ekonomik çıkar merkezli hareket eden bir ülke görünümü sunmaktadır. Ekonomi, siyaset ve kültür alanları arasında karşılıklı ilişki ve yayılmacı ekonominin doğası gereği sadece ekonomi alanına sınırlı kalmayacağı gerçeği dikkate alındığında Çin’in siyaset, kültür ve askeri alanlarda da kaçınılmaz olarak yayılmacı politikalar geliştireceği ileri sürülebilir.

Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgelerinin yakın tarihi incelendiğinde uzun bir süre Batılı güçler özellikle de ABD, Fransa ve İngiltere’nin ilgi odağında olduğu görünmektedir. II. Dünya Savaşı’ndan sonra bölge jeopolitiğini Soğuk Savaş koşulları belirlerken SSCB’nin dağılmasından sonra ABD hegemonyası en önemli belirleyici faktör olmuştur. Son dönemlerde küresel güçler arasındaki rekabet ve ilişkiler dikkate alındığında tek kutuplu dünya düzeninin yeni bir karmaşık duruma hızla evrildiği ve yeniden bir küresel dengenin oluşması sancılarını yaşadığı gözlemlenebilir. Bu bağlamda en çok dikkat çeken husus ABD’nin Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki hegemonyasının zayıflamakta olduğu iddiasının kuvvet kazandığıdır. ABD’nin Orta Doğu ve Kuzey Afrika’da etkinliğinin zayıflaması Çin’in bölgedeki hegemonyasının artmasına elverişli koşullar oluşturmuştur. Bu doğrultuda Çin açısından Orta Doğu ve Kuzey Afrika jeopolitiğinin en cazip yönü ABD hegemonyasının zayıflamasından doğan boşluğu doldurmaktır. Burada Çin’i ABD ile farklılaştıran nokta bölge güvenliğine bakış açısıdır. II: Dünya Savaşı’ndan sonra ABD’nin Orta Doğu ve Kuzey Afrika’da varlığına meşruiyet kazandırmak için kullandığı en önemli söylem güvenlik söylemi olmuştur. Fakat Irak, Suriye, Afganistan, Libya ve Yemen örneklerinde beklenilen güven ve istikrarın temin edilememesi ciddi şüphelerine oluşmasına neden olmuştur. Çin’in ise bölgesel varlığına meşruiyet veren süreç ve araçlar ikili ve üçlü bölgesel ittifaklara dayalı gerçekleşmektedir ve herhangi bir güvenlik ve istikrar vaadi söz konusu olmamıştır. Çin’in ekonomik ilişkileri ön planda tutması ve güvenlik söylemini gündem dışı tutması güvenlik-askeri boyutu göz ardı ettiği anlamına gelmemektedir. Nitekim son yıllarda Çin’in Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki askeri varlığı önemli ilerlemeler kaydetmektedir. Burada Çin için önemli olan husus küresel sorumluluğu olan süper güç bir ülke görünümü sunmaktan ziyade ekonomik çıkar elde ettiği bölgelerde sürdürülebilir ve istikrarlı bir güvenli jeopolitik uzam oluşturmaktır. Çin’in Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki askeri varlığının gelişmesi konusunda dikkat çeken husus, ABD ve diğer ülkelerin aksine propaganda ve siyasal gürültüden uzak durması ve dikkat çekmemeye çalışmasıdır. Bu doğrultuda ve ilk aşama olarak bölge ülkeleriyle ortak tatbikatların yapılması, ortak devriyeler, danışmanlık ve ortak askeri istihbarat platformların oluşturması üzerine yoğunlaşmıştır. Böylece uluslararası kamuoyuna herhangi bir ülkede askeri üssü olmadığı ve diğer ülkelerle siyasi ilişkilerinde nüfuz alanını genişletmek gibi bir amacı olmadığı ülke profili sunmaya çalışmıştır. Fakat pratikte Çin’in 2017-2020 yılları arasında Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerine silah satışı 2013-2017 yıllarına göre yaklaşık %40 artmıştır ve bölge ülkelerin elinde bulunan İHA ve SİHA’ların önemli bir bölümü Çin’den ithal edilmiştir. Başka bir değişle bölgedeki iç savaşlar, askeri rekabetler ve istikrarsız durum Çin’in silahları için cazip bir pazar oluşturmuştur. Çin silahlarının bölgedeki en önemli müşterileri BAE, Irak ve Mısır’dır ve son yıllarda Cezayir, İran ve Suudi Arabistan’ın bu ülkeden aldığı silahlar hızlı bir artış göstermiştir. Öte yandan Suudi Arabistan 2017 yılında Çin ile 60 milyar dolarlık bir anlaşma yaparak CH4 İHA üretimi fabrikasının Suudi Arabistan’da kurulması konusunda ortak karara varmışlardır. Çin’in Suudi Arabistan ile ortak askeri tatbikatları ve güvenlik ilişkileri bu Kızıl Deniz jeopolitiğini bu ülke üzerine açmıştır [1]. Bunun yanı sıra İran ile Umman Denizi’nde ortak askeri tatbikatlar yaparak hem Hint Okyanusu ve Umman Denizi jeopolitiğinde hem de Basra Körfezi’nde etkin olmaya çalışmıştır [2]. Çin’in asker alanda silah satışı ve ortak tatbikatlar bağlamında geliştirdiği ilişkiler sert güç göstergesi olmaktan ziyade yumuşak ilerleyişin önemli bir göstergesi olmuştur.

Çin’in Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki sessiz yumuşak askeri ilerleyişine benzer bir süreç ve belki de askeri ilerleyişten daha hızlı bir şekilde gelişen değişim Çin’in kültürel etkinliğini artırmaya yönelik çabaları ve faaliyetleridir. Çin’in yumuşak nüfuzunu artırma çabası olarak tanımlanabilecek bu ilerleyişinin temelini Konfüçyüsçülük oluşturmaktadır. Nitekim Çin Halk Cumhuriyeti devletine bağlı Konfüçyüs Enstitüsü açıldığı 2004 yılından günümüze son 16 yıl içinde dünyanın 154 ülkesinde 548 temsilcilik açmış, 2020 itibarıyla 2 milyon 700 bin kişiye Çin dilini ve kültürünü öğretmiştir [3].

Çin’in Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgelerinde bulunan ülkelerle ilk kayda değer resmi kültürel teması 1995 yılında yapılan Bandung Konferansı sonrasında gerçekleşmiştir. Endonezya’nın Bandung kentinde 18-24 Nisan 1955 tarihinde gerçekleşen ve Bağlantısızlar Hareketinin bir parçası olan bu konferans Çin için önemli fırsatlar sunmuştur bu tarihten sonra Çin’den Orta Doğu ve Kuzey Afrika’ya yaşayan insanlara olumlu bir imaj yaratmak Çin’in kültür diplomasinin temel bileşenlerinden birine dönüşmüştür. Kültürel açıdan dil, medeniyet, sanat, din ve eğitim birimleri Çin’in en önemli yumuşak güç enstrümanlarını oluşturmaktadır. Çin, kültürel nüfuz alanını genişletmekle ekonomi ve dış ticarette diğer küresel aktörler özellikle de ABD ile olan rekabetini uzun vadede kültürel alanda da devam ettirmeği amaçlamaktadır. Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkeleri içinde Çin’e Konfüçyüs Enstitüsü açmağa olanak sağlayan ilk ülkeler İran ve Birleşik Arap Emirlikleri olmuştur. İran’da ilk Konfüçyüs Enstitüsü 2009 yılında Tahran Üniversitesi’nde ve BAE’de 2010 yılında Abu Dabi Üniversitesi’nde açılmıştır [3]. Bu tarihten sonra toplam 14 Konfüçyüs Enstitüsü bölgede açılmıştır. Bunun yanı sıra 2004-2016 yılları arasında Çin üniversitelerinde eğitim gören Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkeleri vatandaşlarının sayısı %26 artış gösterirken bölge ülkelerinde eğitim gören Çinli öğrenci sayısı %21 artış göstermiştir. Çin’in Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerine yönelik yürüttüğü diaspora faaliyetlerinin merkezi BAE olmuştur ve Abu Dabi, Çin’in bölgeye yumuşak ilerleyişinin ana üssüne dönüşmüştür.

Sonuç olarak 2004 yılından sonra Çin’in dış politikasında belirginleşmeye başlayan ve yıllık 10 Milyar ABD Doları bütçe tahsis edilen kültür diplomasisi ve yumuşak ilerleyiş politikası 2009 yılından sonra Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde de hissedilmeğe başlanmıştır. Çin’in kültürel ilerleyişinin temelini Çin dili, sanatı ve dini oluştururken daha çok Konfüçyüs Enstitüsü’nün şubeleri üzerinden gerçekleştirilmektedir.

TEBAREN /TURKISHFORUM – ABDULLAH TÜRER YENER