İnönü ve Churchill Arasındaki “Bir Adım Diplomasisi” Nedir?

Tarih 4 Aralık 1943, yer Kahire. Roosevelt ve Churchill, Türkiye’nin bir iki ay içinde savaşa girmesini istemek için Cumhurbaşkanı  İsmet İnönü‘yü davet etmişler. İkinci Dünya Savaşı’nın zorlu günleri.  Roosvelt ve Churchill Türkiye’nin de savaşa girmesi için görüşmek üzere İnönü’yü Kahire’ye davet ederler. Churchill İnönü’yü büyük bir salonda kabul eder. Görevli salonun büyük kapısını açar. İnönü tam eşikte durur. Churchill büyük salonun ucundaki masadadır. Ayağa kalkarak “Hoş geldiniz ekselans” der.

İnönü  eşikte durmuştur: “Hoş bulduk ekselans.” Her ikisi de kıpırdamadan durmaktadır. Churchill bir adım atarak durur, İnönü de bir adım atar ve durur. Sessizce bakışırlar. Churchill bir adım, İnönü bir adım. Eşit sayıda adımlarla ilerlerler. Salonun tam ortasında buluşurlar. )

Diplomaside tek bir adım bile çok önemlidir. Buna dikkat etmeyen, diğer liderin ayağına gitmiş olur. Ayağına gidilen, güçlü ve yönetici olandır. İnönü diplomasinin bu buyurgan tuzağına düşmemiştir. Buna diplomaside “mütekabiliyet” denir.  

Mütekabiliyet,  (karşılıklı olma durumu)  devletler arası ilişkilerin temel ilkesidir.  İşkilerde maruz kalınan davranışa aynı şekilde karşılık verme  ilkesidir. Her bir tarafın eylemlerinin, diğerlerinin önceki eylemlerine bağlı olduğu ve iyinin iyi, kötününse kötü karşılık gördüğü  eşit değerlerin değiş tokuş edilmesidir:  “quid pro quo” (kısasa kısas) ilkesi de denir. “ver ve al“, “sırtımı kaşırsın, ben de seninkini kaşırım”  anlamına da gelir. Basında yer alan haber şöyledir:  

“ABD’de Joe Biden yönetiminin Türkiye’ye büyükelçi olarak atadığı eski Senatör Jeff Flake, 7 Ocak’ta Ankara’ya  gelecek ve Cumhurbaşkanı  Erdoğan’a güven mektubunu sunmasının ardından resmen göreve başlayacak.”

Türkiye’nin Washington Büyükelçisi eski Eskişehir Milletvekili,  kendisini ve ailesini yakından tanıdığım  Doç. Dr. Murat Mercangüven mektubunu aynı prosedüre göre sunamamıştır. Büyükelçimiz Doç. Dr. Murat Mercan güven mektubunu Beyaz Saray Ulusal Konseyi üyesi Avrupa ve Ortadoğu Sorumlusu Amanda  Sloat’a bir restoranda verebilmiştir. ) Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Aralık 2020’de göreve atadığı Murat Mercan, 15 Mart 2021’e kadar Joe Biden’den randevu beklemişti.

Büyükelçi atanan Flake, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ermenilere karşı gerçekleştirdiği toplu mezalimleri  soykırım olarak tanıyarak bu konuda önceki tutumunu tersine çevirmiştir.  “ABD’nin bir sonraki Türkiye büyükelçisi olmaya aday olan eski Cumhuriyetçi senatör Jeff Flake, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ermenilere karşı gerçekleştirdiği toplu mezalimleri resmen soykırım olarak tanıyarak bu konudaki önceki tutumunu tersine çevirdi.”

Şimdi soruyorum.

24 Nisan 2022’de de ABD Başkanı geçen yıl yaptığı gibi  Türkiye’yi olmayan bir soykırım yapmakla suçlayacak  ama ve biz  “Ermenistan’la normalleşme adımları için karşılıklı özel temsilciler atayacağız.”Halk dilinde buna “Bu ne perhiz ne lahana turşusu” denir.

“Türkiye’nin yeni Washington Büyükelçisinin akredite edildiği utanç verici

sürecin ortaya çıkması. Murat Mercan, birkaç ay bekledikten sonra, itimatnamesini Beyaz Saray’da Amerika Birleşik Devletleri Başkanı’na teslim etmek yerine, Bakanlığın Amerika Birleşik Devletleri Doğu Avrupa ve Orta Doğu ofisi tarafından akredite olduğu bir restorana gitmek zorunda kaldı… Amerikalılar daha sonra onu aradı, ancak randevu Beyaz Saray için değil, bir restoran içindi ve referanslar Joe Biden veya Kamala Harris tarafından değil, diplomat ve Doğu ofisinin Başkanı olan Amanda Slot tarafından kabul edilecekti.” )

Mütekabiliyet  ilkesi gereği  7 Ocak ve sonrasında  Jeff Flake’in itimatnamesini  Cumhurbaşkanı’na değil de Dışişleri Bakan Yardımcısına sunması  bu  ilkenin  gereğidir.

1985-1990 yılları arasında Paris  OECD Daimi Temsilciliğimizde görev yaptım. 29 Ekim Cumhuriyet Bayramlarında  Paris Büyükelçiliğimizdeki resepsiyonlara katılan  ülkelerin hangi seviyede katılım yaptıklarına dikkat edilir ve karşı tarafın davetine de aynı seviyede katılım sağlanırdı. Konsolos seviyesinde katılım olursa (eğer önemli bir mazeret yoksa) aynı seviyede (konsolos) katılım sağlanırdı.  

Uluslararası  ilişkilerde temel ve vazgeçilmez bir hak olan mütekabiliyet ilkesine  Türkiye uyacak mı?   Eğer bu ilke uygulanmaz ise, bunun önemli bir sebebi olmalı. O sebebin de kamuoyuna   açıklanması uygun olur düşüncesindeyim.

ABD Büyükelçisi Jeff Flake İtimatnamesini Kime Sunmalı?

Türkiye bir adım diplomasinin gereklerini yerine getirmediği sürece dış politikada başaralı olma şansını kaybetmeye mahkumdur.

Türkiye  İnönü ve Churchill arasındaki  “Bir Adım Diplomasisi”ni yerine getirmediği  sürece  diplomaside başarılı olamaz. Üstelik şimdiki Türkiye ile rahmetli İnönü’nün Türkiye’si arasında dağlar kadar fark vardır. 24 Nisan 2022’de de ABD Başkanı Biden’ın  geçen yıl yaptığı gibi  Türkiye’yi olmayan bir soykırım yapmakla suçlayacağı kesin iken  “Ermenistan’la normalleşme adımları için karşılıklı özel temsilciler atayacağız”  açıklamasını da bu kapsamda değerlendirmekte yarar vardır.

Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, Bakanlıkta düzenlediği 2021’e ilişkin dış politika değerlendirme toplantısında  şunları  söylemiştir: “Her iki taraf da özel, bundan sonra tabii özel temsilcilerin telefonla önceden görüşüp, ikili yüz yüze görüşme için tarih belirlemesi gerekiyor, yer belirlemesi gerekiyor. Bizim edindiğimiz izlenime göre ilk toplantı, Ermenistan’ın böyle bir arzusu var, Moskova’da gerçekleşecek. İlk toplantının dışında temasların biz doğrudan olmasını arzu ediyoruz. Niye? Karşılıklı özel temsilci atadık, doğrudan görüşsünler diye.”

Türkiye ve Ermenistan arasında 2009’da ilişkilerin normalleştirilmesine yönelik protokole de değinen Çavuşoğlu, protokolün iyi niyetli bir girişim olduğunu ancak protokolün en önemli kısımlarının Ermenistan Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmesi sonucu başarısız olduğunu  açıklamıştır.

Ermenistan’dan  dost olmaz. Dönemin Cumhurbaşkanı  Abdullah Gül’ün 6 Eylül 2008 tarihinde futbol maçı izlemek için Erivan’a yaptığı ziyaretin ardından atılan adımlar, Türkiye-Ermenistan arasında başlayan yakınlaşma süreci karşılıklı olmadığı için sonuç vermemiştir. Zaten vermesi de beklenmemeliydi. Sebebi aşağıdadır.

Çünkü;

• Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti’nin 23 Ağustos 1990 tarihli Bağımsızlık Bildirisi’nin 12’nci maddesinde “Ermenistan Cumhuriyeti, 1915 Osmanlı Türkiye’si ve Batı Ermenistan’da gerçekleştirilen soykırımın uluslararası alanda kabulünün sağlanması yönündeki çabaları destekleyecektir” denilmektedir.
• Ermenistan Parlamentosu, 23 Eylül 1991 tarihinde aldığı bağımsızlık kararında “Ermenistan Bağımsızlık Bildirisi’ne sadık kalacağını” açıklamış ve taahhüt etmiştir.
• 1995 yılında kabul edilen Ermeni Anayasası’nda “Ermenistan’ın Bağımsızlık Bildirisi’ndeki ulusal hedeflere bağlı kalacağı” bir anayasa hükmü olmuştur. Soykırım yalanının uluslararası alanda tanınmasının Ermenistan’ın dış politika hedefi olduğu belirtilmiştir.
• Erivan´da yapılan Gelişen Ermenistan Partisi’nin 4’üncü Kurultayına katılan Devlet Başkanı Serj Sarkisyan, “Bağımsızlık Karabağ halkının seçimidir. Uluslararası hukuk dahi bu konuda farklı yaklaşım ortaya koyamaz” demiştir.
• Ermenistan’daki okul duvarlarında asılan haritalarda Türkiye’nin 12 ili yer almıştır.
• Ermenistan Milli Marşı’nda “Topraklarımız işgal altında, bu toprakları azat etmek için ölün, öldürün”yazılıdır.
• Karabağ’da katliam yapan Ermeni kuvvetlere komutanlık yapan eski Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan, İngiliz yazar Thomas De Waal’a, “Hocalı’dan önce Azeriler bizim şaka yaptığımızı sanıyordu, Ermenilerin sivil topluma karşı el kaldırmayacaklarını sanıyorlardı. Biz bunu- stereotipi- (zekâ geriliği) kırmayı başardık” demiştir.

Türk ve Azerbaycan bayraklarını çöp bidonlarına koyan, ayaklar altına alan bir ülke  olan Ermenistan ile ilişkilerin düzelmesi için önce bu ülkenin sözde Ermeni  soykırım iddialarından vazgeçmesi gerekir. Fakat bundan vazgeçmeyeceği  ve “mütekabiliyet”  ilkesine de uymayacağı için  2018’de olduğu gibi havanda  su dövülecektir.  Ermenistan bu  ilkeye uymadığı ve sözde soykırım iddialarından vazgeçmediği sürece ilişkilerin gelişmesi bence mümkün değildir.