Herşeyin dijitalleştiği, Britannica ansiklopedisinin bile baskıdan internete geçtiği, e-kitap sayısının giderek arttığı günümüzde yeni çıkan kitaplar gözümüzden kaçabiliyor.
Tabii eğer dijitalleşmemişse! Bu yüzden Türkiye’yle Amerika arasında güzel bir köprü olan bir çalışmayı okumadıysanız okuyun diye dikkatinize getirmek istedim bugün. Çünkü olay Washington kaynaklı. Şimdi gelin birlikte belki de çoğunuzun henüz doğmamış olduğu 1980’li yılların başlarına dönelim. 1982’de yılında Washington Post gazetesinde ABD’li gazeteci Clarence Streit’i tanıtan bir yazı çıktı. Streit’le yapılan bir söyleşiye dayanan yazıda, Streit’in genç bir gazeteci olarak Kurtuluş Savaşı yıllarında Türkiye’ye gittiği ve Atatürk’le konuştuğu da anlatılıyordu. O günlerde ben de eşimle birlikte evine gidip Clarence Streit’le tanıştık ve anlattıklarından çok etkilendik.
Sonra 2009’da Princeton Üniversitesi Atatürk Kürsüsü Başkanı Osmanlı Tarihi Profesörü Heath Lowry, Washington’daki Türk Büyükelçiliği’nde Streit’le ilgili bir konuşma yaptı. 3 Mart 1921’de Mustafa Kemal Paşa ile Ankara Garı’nın karşısındaki konutunda söyleşi yapan Amerikalı gazeteci Clarence Streit’ın yayınlanmamış anılarını tanıttı, Streit’in Anadolu gezisini anlatırken Amerikalı gazetecinin çektiği 300 fotoğraftan örnekler gösterdi. Streit, Türkiye’den Amerika’ya döndüğü zaman Anadolu notlarını “The Unknown Turks”, “Bilinmeyen Türkler” adıyla yayınlatmak istemiş ama yayıncı bulamamış. Heath Lowry, 2009’da, Washington’daki Türk Büyükelçiliği’ndeki konuşmasında Clarence Streit’e verdiği sözü tutarak, notlarını kitap olarak yayınlayacağını söylemişti, sözünü tuttu.
Streit ile 1983’te deneyimli gazeteci 87 yaşındayken tanıştığını anlatan Lowry, “1925’te Türkiye’den ayrılmış ve bir daha da gelmemiş. Ben tanıştığımda hâlâ bu kitabı düşünüyordu. Bana rica etti. ‘Ölmeden önce bu kitabın hem Türkçe hem de İngilizce yayınlanmasını görmek istiyorum’ dedi. Bana önce yazdığı nüshaları verdi. Birtakım işler araya girdi. 25 senenin sonunda o notlar kitabı oluşturdu. Bu kitap Anadolu’nun gerçek yüzünü gösteriyor” diyor. Lowry, neden 25 yıl beklediğini de şöyle anlatıyor: “Bir gün, Türkiye’nin Washington Büyükelçisi Nabi Şensoy beni büyükelçilikteki 10 Kasım anma toplantısına davet etti. Orada bir konuşma yapmamı istedi. Ben başkalarının söylediklerini tekrarlamak istemediğim için ‘yeni bir şey varsa o zaman konuşurum’ dedim. Ama Şensoy israr edince aklıma Streit’in yazdıkları geldi. ‘Onlardan birşeyler çıkarabilirim’ dedim. Sonra fotoğraflar nerede diye araştırdım ve onları Kongre Kütüphanesi’nde buldum. O zaman bunun bir kitap olacağını düşündüm. Çünkü resimlerle bambaşka bir tablo ortaya çıktı. Yani bir 10 Kasım konuşması bir kitaba dönüştü.”
Princeton Üniversitesi Atatürk Kürsüsü Başkanı olan Tarih Profesörü Heath Lowry, bir süredir Bahçeşehir Üniversitesi’nde ders veriyor. Kitap da Bahçeşehir Üniversitesi tarafından yayınlandı. Alın okuyun derim. Çünkü Amerikalı gazetecinin gözüyle Kurtuluş Savaşı tarihine ve Mustafa Kemal Atatürk’e bakmak çok ilginç. Heath Lowry, 1920’lerde Philadelphia Public Ledger Gazetesi’nin muhabiri olan Clarence Streit’le 1983’de Washington’da tanışmış ve notları ondan almış. Amerikalı gazeteci Clarence Streit, 90 yıl önce, 1921 yılında, Kurtuluş Savaşı sırasında Türk kuvvetlerinin karargahı Ankara’ya gidip Mustafa Kemal’le tanıştıktan sonra, “Tarih, Mustafa Kemal Paşa’yı yeni Türk devletinin kurucusu olarak tanıyacak” diye yazmış. Streit, “Böyle insanlara çok az rastlanır. Kendine güvenli, idealist, kültürlü, doğuştan lider.. Uğruna can verilebilecek bir lider… Onunla konuştum ve halkının ona neden güvendiğini anladım,” demiş.
Kitapta, Streit’in 1921’de İstanbul’a geldiğini belirten Lowry şunları anlatıyor: “Ben Ankara’ya gitmek istiyorum dediğinde herkes kendisine deli gözüyle bakıyor. İmkansız diyorlar. Ama o yola çıkıyor. Amerikan Harp Gemisi’yle Samsun’a kadar gidiyor. Orada Mustafa Kemal’e bir telgraf çekilerek Streit’in Ankara’ya gelip kendisiyle görüşmek istediği iletiliyor. Mustafa Kemal ‘gelsin’ diyor. Ama ‘gelsin’ demek kolay. Savaş yılları. Zor şartlar altında tercümanıyla birlikte yola koyuluyor. Çorum’a kadar bir kamyonetle geliyor. Orada iki gece Ceritmüminli diye bir köyde kalıyor. Köylülere yeni durum karşısında neler düşündüklerini soruyor. Bu nokta önemli çünkü bu zamana kadar halkın ne düşündüğü konusunda hiçbir bilgimiz olmadı. O, köylülerle beklentileri, Mustafa Kemal hakkında düşündüklerini konuşuyor. İki ayda Anadolu’da şehirlerde ve köylerde yaşayan insanların anlattıklarını yazıyor. Nereye gitse çok enteresan bir tablo karşısına çıkıyor. Sonrasında Çorum’dan bir yayla arabasıyla altı gün altı gece süren bir seyahatle Ankara’nın Yahşihan ilçesine varıyor.
Bir Amerikan savaş gemisi ile İstanbul’dan Samsun’a geçen Streit, Osmanlıca basın kartı ve Azerbaycanlı bir mihmandarla Merzifon, Yozgat’tan sonra kağnılar ve trenle zor bir yolculuktan sonra Ankara’ya ulaşıyor. 17 gün süren bir yolculuktan sonra, Streit 6 Şubat 1921’de o zamanlar nüfusu 25 bin olan Ankara’da üç hafta kalmış ve 3 Mart 1921 günü Mustafa Kemal’le tanışmış. Mustafa Kemal, Fransızca bilen Streit’in 19 yazılı sorusuna dokuz sayfa Fransızca cevap hazırlamış, sonra da iki saat süren söyleşi gerçekleşmiş. Clarence Streit, Mustafa Kemal’den çok etkilenmiş, onun hakkında şunları yazmış: “Beni Türk konukseverliğiyle karşıladı. 2 saat boyunca rahatça Fransızca konuştu. 40 yaşındaydı ama daha genç gösteriyordu. Geniş alnı, ağız ve çene yapısıyla bir savaşçının hatlarına sahipti ama onu gözlüklü ve kalpaksız gördüğünüzde bir profesör izlenimi veriyordu. Yaşam biçimi ve liderliğinde gösterişten, kendini beğenmişlikten eser yoktu.”
Mustafa Kemal, Streit’a, dinle siyaseti karıştırmadıklarını, “Türkler’in fanatik olmadığını” anlattıktan sonra, Amerika’dan dostluk ve maddi yardım beklediklerini söylemiş. Bundan altı yıl sonra, Amerika’yla Türkiye arasında diplomatik ilişki kurulmuş. Amerikalı gazeteci, Ekim 1923’te Türk Kuvvetleri İstanbul’a girdiğinde Türkiye’ye dönmüş, kutlamaları izlemiş, ancak Mustafa Kemal’le bir daha karşılaşmamış.
Mustafa Kemal Atatürk 1923’te ve 1927’de iki kere TIME Dergisi’ne kapak oldu. Amerikalı gazeteci Clarence Streit de, 1950’de TIME’ın kapağında yer aldı.
1986’da 90 yaşında ölen Missouri doğumlu Clarence Kirschmann Streit, aynı zamanda Amerika-Avrupa yakınlaşmasında önemli rol oynayan bir aktivistti. 1929’da dünyadaki tüm demokrasileri Amerikan tarzı federal bir birlik içinde birleştirecek iddialı bir projenin savunuculuğunu yapıyordu. Streit, NATO’nun siyasi bir birlik haline gelmesi için çalışan Atlantik Birliği Komitesi’nin kurucusuydu. Bu örgüt bugün de Streit Konseyi olarak faaliyet gösteriyor.
Kitapta 1921 döneminde Anadolu’ya ait daha önce hiç yayınlanmamış fotoğraflar, Mustafa Kemal ile yine aynı tarihlerde yapılmış bir söyleşi ve özel fotoğrafları yer alıyor. Clarence K. Streit’ın notları ve fotoğraflarından yola çıkılarak yayıma hazırlanan kitap, Heath W. Lowry imzasıyla Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları’ndan çıktı. Lowry tarafından gözden geçirilmiş, hazırlanmış ve notlandırılmış haliyle Streit’ın kitabı az bilinen konulara fotoğraflar aracılığıyla ışık tutuyor.
Hulya Polat – VOA
Bir yanıt yazın