Prof. Ali. Kafkasyalı ”İRAN TÜRKLERİ” Kitabından alınmıştır. 8. Bölüm

Prof. Ali. Kafkasyalı ”İRAN TÜRKLERİ” Kitabından alınmıştır. 8. Bölüm

[13:11, 24.12.2024] Araz. Güney Azerbaycan: 18 Mart 1921’de Moskova Antlaşması imzalanır. Kars ve Ardahan alınır. Ancak
Misak-ı Millî dâhilinde olduğu hâlde antlaşmanın yapılabilmesi için Batum ödün
olarak Ruslara (Gürcistan’a) bırakılır (Oran 2005: I/173).
Şeyh Muhammed Hiyabanî liderliğinde İran Türklerinin 7 Nisan 1920 günü
Tebriz’de Tahran hükümetine karşı ayaklanmaları ve bunun neticesinde 15 Nisan
1920 günü “Azadistan” (Özgürlük Ülkesi) adı altında bağımsız bir cumhuriyet
kurmaları (Swietochowski 1988: 246), tam anlamıyla millî bir hareket olmuştur.
Hiyabanî’nin başlattığı bu hareket ve kurduğu “Azadistan” devletinin ömrü bir yıl
bile sürmediği hâlde İran Türklerine çok şey kazandırmıştır. İran Türklüğüne
bağımsızlık mücadelesi zevki tattırmıştır. Kısa sürede bütün köylerde Türkçe eğitim
öğretim veren okullar açılmış, Türkçe yayın yapılmaya başlanmış, Türkiye ve Kuzey
Azerbaycan’dan ilim adamları ve eğitimciler getirtilerek, Tebriz’de bir Yüksek
Ticaret Mektebi açılmış, tiyatrolar, kütüphaneler, hastaneler kurulmuş (Togan 1979:
II/117), 12 bin kişilik bir ordu oluşturulmuştur.
Diğer yandan, Kasım 1917’de kurulan Hokand merkezli Bağımsız Türkistan
Hükümeti, Rus birlikleri tarafından 6 Şubat 1918 günü Hokand şehri yerle bir
edilerek ortadan kaldırılır. Ahmet Zeki Velidi Togan başkanlığında kurulan
Orenburg merkezli Başkurt Millî Hükümeti Şubat 1918’de ortadan kaldırılır. Yine
Alihan Bukeyhanulı başkanlığında Kazakistan’da 17 Kasım 1917’de kurulan Semey
merkezli Alaş-Orda Millî Devleti, Temmuz 1919’da Sovyet güçleri tarafından
dağıtılır.
O yıllarda siyasî durum İslâm âlemi için çok uygun değildir. İngilizler,
Fransızlar, İtalyanlar, Yunanlılar, Ermeniler ve Ruslar Anadolu’yu dört bir yandan
işgal etmişler. İstanbul hükümeti esir durumundadır. Mustafa Kemal ve arkadaşları
Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’ni oluşturmaktadır. O güne
kadar Türk dünyasının ve İslâm âleminin önderi durumunda olan Osmanlı Devleti
yok edilmek istenmektedir. Anadolu Türk devletini yok etmek isteyen emperyalist
güçler, aynı zamanda yeni kurulan diğer Türk devletlerine de hayat hakkı
tanımayacaktır. Atatürk’ün liderliğinde kurulan Türkiye Büyük Millet Meclisi
Hükümeti, Azerbaycan’ın varlığını koruyamayacak, Rusya’dan yardım alıp diğer
emperyalist güçlerle savaşmak için Azerbaycan’ın Sovyetleşmesine bile göz
yummak mecburiyetinde kalacaktır (Sarıhan 1995: III/213 vd.).
29 Ekim 1923’te Osmanlı Hanedanının saltanatına son verilip, Türkiye
Cumhuriyeti’nin kurulmasını müteakip İran’da da Kaçar Türk Hanedanının
saltanatına son verilmesi tesadüf olmasa gerek. Son zamanlarda Osmanlı Devleti’ni,
Osmanlı Hanedanı adına genellikle gayri Türk unsurların, “dönmelerin” yönettiği;
İran’da ise Kaçar Türk Hanedanı adına emperyalist güçlerin iktidarı elinde
bulundurdukları bir gerçektir. Büyük güçler, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ile
birlikte, İran Kaçar Türk Hükümetinin etkileneceği, hatta işbirliği yapacakları
korkusuyla, iki komşu Türk devletinin varlığına tahammül edememiş, derhal
İran’daki Kaçar Türk Hanedanını iktidardan uzaklaştırmışlardır.
İngilizler, kendilerini pek dinlemeyen Şah Ahmet Kaçar’ı cezalandırmak, Kaçar
Türk hanedanını yönetimden uzaklaştırmak ve azınlık durumunda olan Farsları
yönetime getirerek İran’ı “Farsistan” ve sömürgeleri yapmak niyetindedirler.
Rusların kurdukları İran Kazak kıtasında görev yapan Rıza Han’a (1878-1944) 21
Şubat 1921 günü darbe yaptırılır (Blaga 1997: 21). Rıza Han, 25 Nisan 1921 günü
harbiye nazırlığına, 23 Eylül 1923 günü de başbakanlığa getirilir (Furon 1943: 173).
1925 yılının sonunda toplatılan İran meclisinde aldırılan bir kararla Kaçar Türk
Hanedanı’nın saltanatına son verilir. Kısa süre devlet başkanlığında tutulan Seyid
Ziyaeddin, Kudüs’e “geri hizmete” çekilir, Rıza Han, “Şah Rıza Pehlevi” unvanıyla
şah ilan edilir12 (Bala 1977a: 6/37; Üstün 2000: 402; ACE 1984: VIII/143).
İşte Şah Rıza Peylevî, 1925’te diktatör olunca, onu şah makamına çıkarıp
diktatör yapan İngilizlere vefa borcunu ödemek için olsa gerek, İran coğrafyasında
Türk gücünü kırmak için yapmadığını bırakmaz13.
II. Dünya Savaşı arifesinde, Almanlarla yakın ilişki içerisinde olan Rıza Şah
Pehlevî, Ruslar’a yardım etmek isteyen İngiliz ve Amerikalılara ülkesinden geçiş
izni vermez. Bunun üzerine kuzeyden Ruslar, güneyden de İngilizler 25 Ağustos
1941 günü İran’ı işgal eder. Ruslar 11 Eylül 1941 günü Tebriz’e girer (Togan 1979:
II/118). Rıza Şah Pehlevî, tahttan indirilip bir İngiliz zırhlısı ile Morris adasına
sürgüne gönderilir ve 21 yaşındaki oğlu Muhammed Rıza Pehlevî tahta oturtulur.
Ruslar, yeni bir strateji geliştirirler. Siyasî tutuklular serbest bırakılır. 11 yıldır
zindanda bulunan Mir Cefer Pişeverî bu aftan faydalanarak Kâşan zindanından çıkar
ve siyasî faaliyetlere başlar.
[13:14, 24.12.2024] Araz. Güney Azerbaycan:
Prof. Ali. Kafkasyalı ”İRAN TÜRKLERİ” Kitabından alınmıştır. / TURKİSHFORUM- ABDULLAH TÜRER YENER