Prof. Ali. Kafkasyalı ”İRAN TÜRKLERİ” Kitabından alınmıştır. 7. Bölüm

Prof. Ali. Kafkasyalı ”İRAN TÜRKLERİ” Kitabından alınmıştır. 7. Bölüm

[13:10, 24.12.2024] Araz. Güney Azerbaycan: 7 Eylül 1907 günü meşrutiyet ilân edilir. Kısa süre sonra Muzaffereddin Şah
ölür. Tebriz Valisi olan oğlu Muhammet Ali Kaçar (1907-1909) tahta geçer. 31
Ağustos 1907’de imzalanan Rus-İngiliz antlaşması gereğince İran’ın kuzeyi
Rusya’nın, güneyi ise İngilizlerin nüfuz alanına girer. İran, Rusların ve İngilizlerin
işgali altındadır (Lewis 1996: 263). Bu durumu öğrenen hürriyetçiler ve encümen
üyeleri meclise yürürler ve şahın azlini ister. Tahran’da kanlı çatışmalar başlar.
Tebriz meşrutiyetçileri de ayaklanır. Başlarında Settar Han ve Bağır Han adlı iki
Azerbaycanlı Türk vardır (Sumbatzâde ve dğr. 1985: 150). Settar Han ve Bağır Han
liderliğinde silahlı birlikler kurulur. Ali Mösyö’nün fikir babalığını yaptığı bu
hareket bağımsızlık hareketine dönüşür. Settar Han ile İstanbul yönetiminin bilhassa
Jön Türklerin irtibatlı oldukları hissedilmektedir. İlk defa İran Türkleri ile Anadolu
Türkleri fikir ve işbirliği yapma gayreti içinde görülürler (Swietochowski 1988:
101). Azerbaycan ve diğer eyaletlerdeki bu olaylar şahı da tahtından eder.
Muhammet Ali Şah 1909’da tahtı bırakarak Rusya’ya iltica eder. Yerine yedi
yaşındaki oğlu Ahmet tahta geçirilir10 (Üstün 2000: 402; Attar 2006: 80). Ahmet
Şah’ın (1909-1925) döneminde İran, yarı müstemleke hâline düşer. İran, Büyük
Britanya ile Rusya devletleri arasında kalmıştır11.
Aralık 1915’te Osmanlı Ordusu, Allahuekber Dağları’ında kışın azizliğine
uğrayarak 96 bin askerini şehit vermiştir. Bu durumu iyi değerlendiren Ruslar, bir
yıl sonra Şubat 1916’da Erzincan önlerine kadar Anadolu’yu işgal ederler. Osmanlı
Devleti’nin İran Türklerine yardım edecek imkânı kalmaz. Hatta Ruslar Anadolu’yu
baştanbaşa işgal etmeye hazırlanmaktadırlar (Karabekir 2000a:III/ 212). Ancak,
1917 Bolşevik ihtilaliyle Kafkasya’daki Rus Çarlık ordusu çözülür. Bunu iyi
değerlendiren Kâzım Paşa komutasındaki Türk ordusu, Şubat 1918 tarihinde
harekete geçerek Rus ve Ermenileri Doğu Anadolu’dan söküp atacak, 93 Harbi’nden
beri Rus işgali altında bulunan Kars ve Ardahan’ı kurtaracaktır. Kâzım Paşa I.
Kafkas Kolordusu’nun başında Tebriz’e yürüyecek; II. Kafkas Kolordusunu da
Bakü’ye gönderecektir. Bununla her iki bölgedeki Türklerin imdadına koşulacaktır.
Hatta İstanbul Hükümeti, Kâzım Paşa’dan Tahran’ın da alınmasını isteyecek, ne var
ki maddî imkânsızlık yüzünden Osmanlı Ordusu Tahran’ı alamayacaktır (Karabekir
2000: IV/328 vd.). 1918 yılı sonunda imzalanan Mondros mütarekesi gereğince bu
bölge İngilizlere bırakılacak, onlar da Ermenilere verecekler. Kâzım Karabekir Paşa
komutasındaki Türk Ordusu 28 Eylül 1920 sabahı ikinci defa taarruza geçecek ve
Gümrü’ye kadar gidip bütün bölgeyi Ermeni işgalinden kurtaracaktır (Karabekir
1990: 856 vd.; Baykara 1964: 72).
Birinci Dünya Savaşı’nda Rusya ile İngiltere, İran’ın malî ve askerî işlerini
kontrol altına alarak ülkeyi tamamen işgal eder. 1917 ihtilâli neticesinde Rus ordusu
İran’dan çekilince İngilizler ülkenin tamamını müstemleke yapmak ister. Ancak
1920’de Rus ordusunun yeniden kuzey İran’a (Güney Azerbaycan’a) girmesi
üzerine İngilizler güneyden çekilirler.
Bolşevik İhtilâli ile iktidarı ele geçiren sosyalist kadro, yönetimi
sağlamlaştırıncaya kadar nüfuz alanlarında bulunan ülke ve halklara nispî hürriyet
ve serbestlik verir. Nispeten serbest kalan bu ülke ve halklar kendi yönetimlerini
oluştururlar. Gence-Bakü merkezli Kuzey Azerbaycan ile Tebriz merkezli İran
Azerbaycan’ı (Güney Azerbaycan) bunlardandır.
28 Mayıs 1918 tarihi itibariyle Gence’de ilk Türk cumhuriyeti olan
“Azerbaycan Cumhuriyeti” ilan edilir (Caferoğlu 1964: 15). Halil Paşa
komutasındaki Osmanlı-Türk ordusu, Bakü’ye ulaşıp Ermeni işgalini bertaraf
ettikten sonra Azerbaycan Hükümeti Gence’den Bakü’ye taşınır. Ne yazık ki 30
Ekim 1918’de imzalanan Mondros mütarekesi, Brest-Litovsk antlaşmasını geçersiz
kılar ve Kafkasya’daki Türk ordusu mecburen geri çekilir. “Üç vilayet”, Kars,
Ardahan ve Batum İngilizler tarafından işgal edilir. Kafkasya’ya gelen iki tümen
İngiliz askeri Kars ve Ardahan’ı Ermenistan’a, Batum’u da Gürcistan’a verir (Akyol
2008: 214 vd.). Bununla İngilizler Anadolu Türklüğü ile Kafkasya Türklüğü arasına
“set” çeker. Güneyden ve batıdan Anadolu kuşatılmış, Yunan orduları Ankara
önlerine gelmiş, İstanbul işgal edilmiştir.
Konjonktür Osmanlı-Türk Devleti için hiç uygun değildir. Osmanlı Devleti,
bağımsızlığını ilan eden Türk devletlerine sahip çıkacak, onları destekleyecek
durumda değildir. Türk dünyasının son bağımsız kalesi olan Türkiye’nin ayağa
kalkabilmesi için genç Türk devletlerinin Sovyetleştirilmesine katlanılacaktır.
1990’lı yıllarda Sovyetler Birliği’nin dağılması ile birlikte bağımsızlıklarını ilan
edecek Türk devletlerinin bağımsızlıklarını ilk tanıyan ülke olacak olan Türkiye’nin,
ne yazık ki, I. Dünya Savaşı sonrasındaki günlerde ne kuzey ne güney
Azerbaycanların bağımsızlıklarını ne de diğer Türk devletlerinin bağımsızlıklarını savunmaya gücü yetmiştir. Genç siyaset ve devlet adamları bu durumu gözden uzak
tutmamalıdırlar.
[13:11, 24.12.2024] Araz. Güney Azerbaycan:
Prof. Ali. Kafkasyalı ”İRAN TÜRKLERİ” Kitabından alınmıştır. /TURKİSHFORUM – ABDULLAH TÜRER YENER