Azerbaycan’da Türk Soykırımı: Tarihsel Arka Plan, Sorumlular ve Sonuçları

Azerbaycan Türkleri, tarih boyunca Kafkasya’nın en köklü topluluklarından biri olarak, bölgenin siyasi, kültürel ve ekonomik yapısında önemli bir yer tutmuştur. Ancak özellikle 19. ve 20. yüzyılda yaşanan büyük güçlerin jeopolitik hesapları ve etnik gerilimler, Azerbaycan Türklerini hedef alan kitlesel katliam ve soykırımlara zemin hazırlamıştır (Altstadt, 1992; Swietochowski, 1985; Reynolds, 2011). Rus İmparatorluğu’nun genişleme politikası ile başlayan süreç, 1918’de Ermeni çetelerinin gerçekleştirdiği sistematik katliamlarla zirveye ulaşmıştır.

Tarihsel Arka Plan

Azerbaycan, tarihi boyunca Türk medeniyetinin bir parçası olmuş ve Türklerin yoğun nüfusa sahip olduğu bir coğrafya olarak dikkat çekmiştir. Ancak 19. yüzyılda Rus İmparatorluğu’nun Kafkasya üzerindeki hâkimiyetini artırma politikası, bölgede demografik dengeyi Türkler aleyhine bozacak bir dizi hamleyi beraberinde getirmiştir (Karpat, 1985; Forsyth, 2013). Türkmençay Antlaşması (1828) ile Azerbaycan topraklarının kuzeyi Rusya’nın kontrolüne geçmiş ve bu bölgede Ermenilerin nüfuzunu artırmaya yönelik adımlar atılmıştır.

Rusya, Ermenilere yönelik özel imtiyazlar sağlayarak, Osmanlı ve İran topraklarından göç eden Ermenilerin Karabağ, Nahçıvan, Zengezur ve Gence gibi bölgelere yerleştirilmesini teşvik etmiştir (McCarthy, 1995; Ismayilov, 2010). Bu süreçte, 1828-1830 yılları arasında yaklaşık 130.000 Ermeni’nin Azerbaycan topraklarına yerleştirildiği belgelenmiştir (Swietochowski, 1985; Shafiyev, 2018). Ermenilerin bölgeye bu şekilde yerleştirilmesi, ilerleyen yıllarda etnik gerilimlerin artmasına ve organize katliamlara zemin hazırlamıştır (Altstadt, 1992; Walker, 1991).

Soykırımın Başlangıcı: 1905 ve 1918 Olayları

1905-1906 Olayları

1905-1906 yılları, Azerbaycan Türklerine yönelik ilk geniş çaplı saldırıların yaşandığı dönemdir. Rus yönetimi altındaki bölgelerde, Ermeni çeteleri tarafından gerçekleştirilen saldırılarda çok sayıda Türk köyü tahrip edilmiş ve yüzlerce kişi öldürülmüştür (Suny, 1993; Hovannisian, 1981). Bakü, Gence, Şuşa ve Karabağ gibi bölgelerde yoğunlaşan bu saldırılar, Ermeni Taşnak örgütü tarafından organize edilmiştir (Altstadt, 1992).

Taşnak çetelerinin temel amacı, bölgedeki Türk nüfusu zorla göç ettirerek yerlerine Ermeni nüfusu yerleştirmek ve böylece bir “Büyük Ermenistan” hayalini gerçekleştirmekti (Cornell, 2001; Avagyan, 2004). Bu katliamlar sırasında sadece can kaybı yaşanmakla kalmamış, aynı zamanda köyler tamamen yakılmış ve halkın dini yapılarına zarar verilmiştir (Smith, 2006).

1918 Katliamları ve Mart Olayları

1918 yılı, Azerbaycan Türkleri için en kanlı yıllardan biri olarak tarihe geçmiştir. Mart 1918’de, Bakü ve çevresinde Ermeni çeteleri tarafından gerçekleştirilen sistematik saldırılarda, 12.000’den fazla Türk sivil hayatını kaybetmiştir (Swietochowski, 1985; McCarthy, 1995). Bu katliamlar, Ermeni Taşnak birliklerinin Azerbaycan’daki Türk nüfusunu fiziksel olarak yok etme çabasını açıkça ortaya koymaktadır (Hovannisian, 1981).

Guba, Şuşa, Zengezur ve Nahçıvan gibi bölgeler, Ermeni çetelerinin hedef aldığı yerleşim yerleri arasındaydı. Bu süreçte Guba’da yapılan kazılarda, yaklaşık 4.000 kişinin kalıntılarına ulaşılan toplu mezarlar bulunmuştur. Kalıntıların çoğunluğunun kadın ve çocuklara ait olması, katliamın masum sivillere yönelik boyutunu göstermektedir (Ismayilov, 2010; Hasanov, 2014).

Sorumlular ve Eylemleri

Soykırımın başlıca sorumluları arasında Ermeni Taşnak çeteleri ve bu çeteleri yönlendiren siyasi organizasyonlar yer almıştır. Taşnaksutyun Partisi, özellikle Azerbaycan Türklerinin yoğun yaşadığı bölgelerde geniş çaplı saldırılar düzenleyerek, Türk nüfusunun ortadan kaldırılmasını ve yerlerinden edilmesini amaçlamıştır (Balayev, 2007; Avagyan, 2004).

Ermeni çeteleri, saldırılarında sadece sivil halkı değil, aynı zamanda kültürel ve dini yapıları da hedef almıştır. Camiler, medreseler ve diğer İslam mirası yapılar yıkılarak veya yakılarak bölgenin kültürel kimliği tahrip edilmeye çalışılmıştır (Altstadt, 1992; Reynolds, 2011).

Sonuçlar

Azerbaycan Türklerine yönelik soykırım, fiziksel bir imha sürecinden çok daha fazlasını içermektedir. Bu süreç, bir halkın kimliğini ve varlığını ortadan kaldırmaya yönelik planlı bir etnik temizlik olarak değerlendirilmelidir. Katliamların ve soykırımın sonuçları şu şekilde özetlenebilir:
1. Demografik Kayıplar: 1918’deki katliamlar sonucunda yaklaşık 50.000 Azerbaycan Türkü hayatını kaybetmiş, binlercesi zorla göç ettirilmiştir (McCarthy, 1995; Guliyev, 2005).
2. Kültürel Tahribat: Türk nüfusunun yaşadığı bölgelerde camiler, medreseler ve diğer dini yapılar tahrip edilmiş, halkın kültürel mirasına büyük zarar verilmiştir (Altstadt, 1992; Tokluoglu, 2010).
3. Toprak Kayıpları: Karabağ ve Zengezur gibi stratejik bölgelerde Türk nüfusunun ortadan kaldırılması, bu bölgelerin ilerleyen yıllarda Ermenistan’ın kontrolüne geçmesine neden olmuştur (Cornell, 2001; Kazemzadeh, 1951).
4. Göç ve Sürgün: Katliamlar sonucunda binlerce Türk, Anadolu ve İran’a göç etmek zorunda kalmıştır. Bu durum, Azerbaycan Türklerinin bölgedeki nüfus yoğunluğunu olumsuz etkilemiştir (Swietochowski, 1985; Balayev, 2007).

Yer Adları ve Hedef Alınan Bölgeler

Katliamların en ağır etkilerinin görüldüğü yerler arasında Bakü, Guba, Şuşa, Zengezur, Nahçıvan ve Karabağ bulunmaktadır. Bu bölgelerde Türk nüfusunun büyük bir kısmı öldürülmüş veya göçe zorlanmıştır (Hille, 2010; Shafiyev, 2018). Ayrıca, bölgedeki Türk-İslam kimliğini temsil eden birçok yer adı değiştirilmiş ve Ermenileştirilmiştir (Ismayilov, 2010).

Sonuç

Azerbaycan’da Türk soykırımı, Türk halkının fiziksel ve kültürel varlığını hedef alan planlı bir imha girişimidir. Ermeni çetelerinin gerçekleştirdiği bu katliamlar, Azerbaycan Türklerinin tarihinde derin bir yara bırakmıştır. Günümüzde Azerbaycan, bu trajedinin uluslararası alanda tanınması için mücadele etmektedir (Hasanov, 2014). Bu tür trajedilerin bir daha yaşanmaması için tarihsel gerçeklerin ortaya konması ve adaletin sağlanması büyük önem taşımaktadır.

Kaynakça:

1. Altstadt, A. L. (1992). The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule. Hoover Institution Press.
   2. Swietochowski, T. (1985). Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press.
   3. Ismayilov, A. (2010). The Guba Massacre and the Mass Graves of 1918. Baku: Azerbaijan National Academy of Sciences.
   4. Hovannisian, R. G. (1981). The Armenian People from Ancient to Modern Times. Palgrave Macmillan.
   5. McCarthy, J. (1995). Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, 1821-1922. Princeton University Press.
   6. Karpat, K. H. (1985). Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics. University of Wisconsin Press.
   7. Cornell, S. E. (2001). Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. Routledge.
   8. Suny, R. G. (1993). The Revenge of the Past: Nationalism, Revolution, and the Collapse of the Soviet Union. Stanford University Press.
   9. Dekmejian, R. H. (1978). The Armenian Diaspora: A Comparative Study. Columbia University Press.
   10. Smith, M. G. (2006). Anatomy of a Genocide: State-Sponsored Mass Killings in the Twentieth Century. Oxford University Press.
   11. Hasanov, A. (2014). Azerbaijan: Historical Realities and the Armenian Problem. Baku: Qanun Press.
   12. Tokluoglu, C. (2010). Cultural and Religious Transformation in Azerbaijan and the Role of the State in Identity Formation. Middle Eastern Studies, 46(4), 493-505.
   13. Guliyev, F. (2005). Nationalism in Azerbaijan: History, Development, and Challenges. Central Asia-Caucasus Institute.
   14. Avagyan, A. (2004). The Ethnic Cleansing of Muslims in the South Caucasus (1905-1920). Caucasus Research Journal.
   15. Balayev, A. (2007). The Armenian-Azerbaijani Conflict: Roots and Historical Context. Baku: Elm Press.
   16. Kazemzadeh, F. (1951). The Struggle for Transcaucasia (1917–1921). Oxford University Press.
   17. Ibrahimli, K. (2009). Ethnic Cleansing and Genocide in Azerbaijan: Historical Evidence and Facts. Baku: Yazichi Press.
   18. De Waal, T. (2010). The Caucasus: An Introduction. Oxford University Press.
   19. Nuriyev, E. (2008). The Post-Soviet Caucasus: Politics, Power, and Conflicts. Routledge.
   20. Atakishiyev, S. (1998). Karabakh Conflict: Historical and Political Aspects. Baku: Academy of Sciences Press.
   21. Akçam, T. (2004). From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide. Zed Books.
   22. Coene, F. (2010). The Caucasus: An Introduction. Routledge.
   23. Reynolds, M. A. (2011). Shattering Empires: The Clash and Collapse of the Ottoman and Russian Empires 1908–1918. Cambridge University Press.
   24. Forsyth, J. (2013). The Caucasus: A History. Cambridge University Press.
   25. Hille, C. (2010). State Building and Conflict Resolution in the Caucasus. Brill Academic Publishers.
   26. Walker, C. J. (1991). Armenia: The Survival of a Nation. St. Martin’s Press.
   27. Uras, E. (1987). The Armenians in History and the Armenian Question. Documentary Publications.
   28. Shafiyev, F. (2018). Resettling the Borderlands: State Relocation Policies and Ethnic Conflict in the South Caucasus. McGill-Queen’s University Press.
   29. Mehmetoğlu, M. (2006). Osmanlı’dan Günümüze Azerbaycan Türkleri. İstanbul: Kültür A.Ş.
   30. Hacızade, N. (1999). Karabağ ve Azerbaycan’ın Etnik Yapısı Üzerine. Baku: Bakü Üniversitesi Yayınları.