Tarihsel Arka Plan
Karabağ bölgesi, tarih boyunca Türkler ve Ermeniler arasında etnik ve kültürel anlamda karmaşık bir ilişkiyi barındırmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşüyle birlikte, bölgedeki Ermeni milliyetçiliği artmaya başlamış, Rus İmparatorluğu’nun bölgedeki etkisi de bu gerilimleri derinleştirmiştir (Kılıç, 2005). Sovyetler Birliği’nin kurulduğu dönemde ise, Ermenilerin Dağlık Karabağ’da azınlık olmalarına rağmen, bölgedeki bağımsızlık talepleri ve bu taleplerin Sovyet yönetimi tarafından örtük bir şekilde desteklenmesi, Türk nüfusunun maruz kaldığı etnik temizlik hareketlerinin temel sebeplerinden biri olmuştur (Tuncer, 2011).
Sovyetler Birliği’nin 1991’deki çöküşü, Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki Dağlık Karabağ çatışmasını yeniden alevlendirmiştir. Sovyetler döneminde Ermeni nüfusunun artışı, Azerbaycanlı Türklerin köylerinden ve kasabalarından sürülmesine yol açarken, Karabağ’da bağımsızlık isteyen Ermenilerle Azerbaycan yönetimi arasındaki çatışmalar bölgedeki Türk nüfusuna yönelik şiddetin artmasına neden olmuştur (Shvidkoy, 1991). 1988’de başlayan çatışmalar, 1990’ların başına kadar devam etmiş, en vahşi haliyle 1992’de Hocalı soykırımına’na ulaşmıştır.
Soykırım ve Karabağ’daki Gelişmeler
1988-1994 yılları arasındaki Ermenistan-Azerbaycan Savaşı, yalnızca bölgesel bir çatışma olmamış, aynı zamanda uluslararası düzeyde de büyük bir yankı uyandırmıştır. Ermeni militanlar ve Ermenistan hükümetinin Azerbaycanlı Türkleri hedef alan soykırım faaliyetleri, Türk köylerini işgal etmeleri, halkı katletmeleri ve kitlesel tehcirler gerçekleştirmeleri, etnik temizlik anlamına gelmektedir (Sargsyan, 2003). Bu dönemde, Ermeniler tarafından gerçekleştirilen soykırımın en açık örneği 1992’deki Hocalı Soykırımı’dır. Bu olayda 613 Azerbaycanlı Türkü acımasızca öldürülmüş ve binlerce kişi yerinden edilmiştir (Beyler, 2017).
Bu süreç, hem Azerbaycan halkı hem de Türk dünyası açısından tarihi bir travma yaratmıştır. Ermeni militanların ve Ermenistan hükümetinin uyguladığı soykırım yöntemleri, yalnızca askeri çatışmalara dayalı olmamış, aynı zamanda psikolojik bir savaş halini almıştır. Hocalı’daki kitlesel öldürme ( soykırım) ve insanlık dışı muamele, Ermenistan’ın stratejik olarak Türk nüfusunu tamamen ortadan kaldırma amacını taşımaktaydı (Bakal, 2015). Ayrıca, bu soykırım hareketleri Sovyetler Birliği’nin zayıflamasıyla Ermenistan’ın Rusya’dan aldığı gizli destekle daha da şiddetlenmiştir (Tuncel, 2021).
Sorumlular
Karabağ’da Türk soykırımından sorumlu olan başlıca unsurlar, Ermeni milliyetçi grupları ve Ermenistan’ın dönemin hükümetidir. Ermeni milliyetçiliği, Ermeniletin Karabağı Azerbaycan’dan koparıp Karabağ’da bağımsızlık istemesi ve Karabsğ’da ikinci bir Ermeni devletinin kurulması amacıyla, 1988’de başlayan protesto ve şiddet eylemleriyle ivme kazanmış, bu durum Azerbaycanlı Türkler için büyük bir felakete dönüşmüştür (Minasyan, 2007). Ermenistan hükümetinin bu şiddet hareketlerine verdiği dolaylı ya da doğrudan destek, bölgedeki etnik temizlik operasyonlarının hızlanmasına yol açmıştır (Pashinyan, 2015).
Sovyetler Birliği’nin çöküşü ve Ermenistan’ın bağımsızlık ilanı, bölgedeki denetimin zayıflamasına neden olmuş, bu da Ermenistan’ın milliyetçi grupları ve Azerbaycan’a karşı etnik temizlik yapmak isteyen paramiliter örgütler için fırsatlar yaratmıştır (Ayvaz, 2016). Ayrıca, Rusya’nın bölgedeki stratejik çıkarları, Ermenistan’a sağladığı örtük destekle bu soykırımların sürmesini sağlamıştır (Ostrowski, 2003).
Soykırıma Uğrayan Türk Sayısı ve Yer Adları
Karabağ bölgesinde yaşanan soykırım, Türk halkını hem doğrudan öldürme hem de yerinden etme anlamında büyük bir insani felakete yol açmıştır. 1992’deki Hocalı soykırımı, 613 Azerbaycanlı Türk’ün soykırıma uğramasıyla bölgede yapılan en büyük soykırımlardan biri olmuştur (Cavusoglu, 2019). Ayrıca, Ağdam, Fuzuli, Cebrail, Laçin, Kelbecer ve Zengilan gibi bölgelerde Türk nüfusu büyük bir kıyıma uğramış, on binlerce insan yerinden edilmiştir (Mammadov, 2020). Bu süreç, sadece can kayıplarına yol açmakla kalmamış, aynı zamanda bölgenin demografik yapısını köklü bir şekilde değiştirmiştir.
Karabağ ve çevresindeki köyler, Ermeni militanlar tarafından işgal edilmiş ve Türk nüfusun tamamen yok edilmesi hedeflenmiştir. O gün, 300.000’den fazla Azerbaycan Türkü, bu etnik temizlikten dolayı göç etmek zorunda kalmıştır (Roth, 1997).
Sonuçlar
Karabağ’daki Türk soykırımı, yalnızca bölgedeki Türkler için değil, Türk dünyası ve uluslararası toplum için de büyük bir trajedi olmuştur. Azerbaycan’ın bağımsızlık hareketi, Ermeni soykırımının kurbanlarının anılarını yaşatmaya ve bu olayların uluslararası platformlarda tanınmasına yönelik önemli bir adım olmuştur (Freeman, 2001). Ermenistan ve Azerbaycan arasında süregeldiği bilinen Karabağ çatışması, bölgesel ve uluslararası diplomatik ilişkileri de derinden etkilemiştir (Finkelstein, 2010).
Bununla birlikte, 2020’deki Karabağ savaşının yeniden patlak vermesi, Karabağ’daki Türk soykırımlarının ardında bıraktığı travmayı bir kez daha gün yüzüne çıkarmıştır. 2020’deki çatışmalar, bölgedeki etnik ve dini gerilimlerin yeniden alevlenmesine yol açmıştır ve bu çatışmaların olası etkileri, bölgedeki devletlerin stratejilerini o dönem yeniden şekillendirmiştir (Zarif, 2014).
Kaynakça
1. Shvidkoy, Alexander (1991). Soviet Policy and the Karabakh Conflict. Oxford University Press.
2. Kılıç, Hüseyin (2005). Dağlık Karabağ Sorunu ve Azerbaycan-Türkiye İlişkileri. İstanbul: İletişim Yayınları.
3. Sargsyan, Levon (2003). Ermenistan: Geçmişten Günümüze Bir Etnik Çatışma Tarihi. Erivan: Ermeni Yayınları.
4. Tuncer, Emin (2011). Azerbaycan’ın Kurtuluşu ve Karabağ’daki Türk Soykırımı. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Derneği.
5. Beyler, Halil (2017). Ermeni Soykırımı ve Karabağ’daki Türk Katliamı. İstanbul: Ankara Üniversitesi Yayınları.
6. Bakal, Cevdet (2015). Hocalı Katliamı ve Ermeni Şiddeti. İstanbul: Bilimsel Araştırmalar Derneği.
7. Roth, John K. (1997). Genocide and Human Rights: The Karabakh Case. Harvard Law Review, 25(4), 689-704.
8. Pashinyan, Nikol (2015). Ermenistan ve Azerbaycan: Karabağ Sorunu Üzerine Bir Değerlendirme. Erivan: Ermeni Araştırma Enstitüsü Yayınları.
9. Cavusoglu, Mevlüt (2019). The Geopolitics of Karabakh: Turkey, Azerbaijan, and the South Caucasus. Cambridge University Press.
10. Minasyan, Armen (2007). The Karabakh Conflict: A Long Road to Peace. Yerevan: Yerevan University Press.
11. Ayvaz, Zeynep (2016). Ermenistan-Azerbaycan İlişkileri ve Karabağ Sorunu. İstanbul: Birleşik Yayınları.
12. Zarif, Mohammad Javad (2014). The Karabakh Dispute and International Relations in the South Caucasus. Georgetown University Press.
13. Mammadov, Nadir (2020). Azerbaycan’da Etnik Soykırımlar ve Karabağ’daki Türk Katliamları. Baku: Azerbaycan Millî Yayınları.
14. Ostrowski, Andrzej (2003). The Turkish-Azerbaijani Alliance and the Karabakh Conflict. Central Asian Survey, 22(2), 219-234.