Sefa Yürükel
Ahlak, bireylerin ve toplumların yaşamını düzenleyen, doğru ve yanlış davranışlar arasındaki ayrımı belirleyen bir değerler sistemidir. Ancak bu değerler sistemi, coğrafi, kültürel ve tarihsel koşullara göre değişiklik gösterebilir. Toplumların temel ahlak değerlerinin evrensel mi yoksa kültüre özgü mü olduğu sorusu, insanlık tarihi boyunca tartışılmıştır.
Evrensel Ahlak Değerleri ve Temel İlkeler
Evrensel ahlak, insanların toplumsal aidiyetlerinden bağımsız olarak paylaştığı bazı temel değerleri ifade eder. Adalet, dürüstlük, yardımseverlik ve zarar vermeme gibi değerler, birçok toplumda kabul gören evrensel normlar arasında sayılabilir. Immanuel Kant gibi filozoflar, ahlakın evrensel olduğunu savunmuş ve bireylerin bu değerleri bir “ahlak yasası” çerçevesinde takip etmesi gerektiğini dile getirmiştir. Kant’a göre, ahlaki davranışların temelinde “kendine yapılmasını istemediğin bir şeyi başkasına yapmama” prensibi yatar.
Ancak bu evrensel ilkeler farklı toplumlarda farklı şekillerde yorumlanabilir. Örneğin, bir toplumda dürüstlük kavramı bireysel anlamda açıklık ve doğruluk olarak algılanırken, başka bir toplumda bu kavram toplumsal bir uyum ve sadakat bağlamında ele alınabilir.
Türk Toplumunun Ahlaki Değerleri: Töre ve Geleneklerin Rolü
Türk toplumunun ahlaki değerleri, coğrafi konum, tarihsel miras ve kültürel etkileşimlerle şekillenmiştir. Bu bağlamda, Türklerin ahlak anlayışı büyük ölçüde töre ve geleneklerle biçimlenmiştir.
Törenin Ahlaktaki Yeri:
Töre, Türk toplumunda ahlak ve düzenin temel taşıdır. Eski Türk topluluklarında töre, toplumun yaşam biçimini düzenleyen yazılı olmayan kurallar bütünüdür. Töre, bireyin sadece kendine değil, ailesine ve toplumuna karşı sorumluluklarını da içerir. Adalet, dayanışma, cesaret ve sözünde durma gibi değerler, Türk töresinin ahlak anlayışında belirleyici olmuştur.
Gelenek ve Ahlak:
Türk toplumunda gelenekler, törenin bir uzantısı olarak görülmüş ve ahlakın nesiller boyunca aktarılmasını sağlamıştır. Örneğin, misafirperverlik, büyüklere saygı ve komşuluk ilişkilerinde samimiyet gibi değerler, Türk kültürünün ahlaki yapısında önemli yer tutar. Bu gelenekler, bireyin topluma aidiyetini güçlendirirken, toplumsal düzenin korunmasına da katkıda bulunur.
Toplumsal Uyum ve Dayanışma:
Türk töresi ve geleneklerinde toplumsal uyum ve dayanışma, bireysel özgürlüklerden daha öncelikli bir yere sahiptir. Bu anlayış, bireyin toplum içindeki rolünü pekiştirir ve bireylerin davranışlarının toplumun genel iyiliğine uygun olması gerektiği fikrini ön plana çıkarır.
Ahlak Evrensel mi, Kültürel mi?
Ahlakın evrensel ilkeler mi yoksa kültürel ve coğrafi koşullar tarafından mı belirlendiği sorusu, felsefeciler arasında farklı görüşlerle ele alınmıştır:
Evrensel Yaklaşım:
Immanuel Kant ve John Stuart Mill gibi filozoflar, ahlaki değerlerin bireylerin rasyonel düşünceleriyle evrensel bir boyuta ulaşabileceğini savunmuşlardır. Mill’e göre, ahlakın amacı mutluluk yaratmaktır ve bu amaca ulaşmak için uygulanacak ilkeler, toplumdan topluma değişmez.
Göreceli Yaklaşım:
Friedrich Nietzsche gibi düşünürler ise ahlakın evrensel olmadığını, her toplumun kendi tarihsel ve kültürel bağlamına göre ahlaki değerler oluşturduğunu ileri sürmüşlerdir. Nietzsche’ye göre, ahlak toplumların güç ilişkileri ve değer sistemleri tarafından şekillenir.
Türk toplumu açısından bakıldığında, ahlaki değerlerin büyük ölçüde töre ve gelenekler gibi kültürel ve tarihsel deneyimlere dayalı olduğu söylenebilir. Ancak, bu değerlerin evrensel ahlaki ilkelerle çelişmediği, aksine bu ilkelerle uyum içinde olduğu da görülmektedir. Örneğin, adalet ve dürüstlük gibi evrensel değerler, töre ve geleneklerde farklı ifadelerle yer alır.
Türk Toplumunun Ahlaki Değerleri Evrensel İlkelerle Nasıl Örtüşüyor?
Türk toplumunun ahlaki değerleri, hem evrensel hem de kültürel unsurlardan beslenmiştir. Adalet, dürüstlük ve yardımseverlik gibi değerler evrensel bir niteliğe sahipken; misafirperverlik, büyüklere saygı ve toplumsal dayanışma gibi değerler, Türk toplumunun töre ve geleneklerinden kaynaklanır.
Bu bağlamda, ahlaki değerlerin yalnızca evrensel ya da yalnızca kültürel olduğunu söylemek mümkün değildir. Ahlak, bir yandan insanın evrensel bir özelliği olarak ortaya çıkarken, diğer yandan coğrafi, tarihsel ve kültürel şartlarla yeniden şekillenmektedir. Türk toplumunda bu sentez, tarihsel mirasın ve kültürel zenginliğin bir yansımasıdır. Töre ve gelenekler, Türk toplumunun ahlaki yapısını şekillendiren en önemli unsurlar olarak öne çıkar ve bu değerler, toplumsal uyumun korunmasında kritik bir rol oynar.
Atatürk’ün Ahlak Anlayışı
Mustafa Kemal Atatürk’ün ahlak anlayışı, akıl ve bilim temelli bir perspektifle şekillenmiştir. Atatürk, ahlakı sadece dini kurallara dayalı bir sistem olarak görmemiş, insanın özgür iradesi, toplumsal sorumluluğu ve akıl yoluyla hareket etme yeteneğini vurgulamıştır.
Atatürk, “ahlak, milletlerin toplumsal düzenini koruyan en büyük unsurlardan biridir” derken, ahlakı bireyden topluma yayılan bir değerler bütünü olarak tanımlar. Bu bağlamda, onun ahlak anlayışı şu unsurları içerir:
• Bilimsel ve Akılcı Yaklaşım: Atatürk, ahlakı insan aklı ve bilimi temel alarak tanımlamıştır. Ona göre, ahlakın amacı bireylerin hem kendi mutluluğunu hem de toplumun düzenini sağlamaktır.
• Evrensel İnsan Değerleri: Atatürk, dürüstlük, adalet ve çalışkanlık gibi değerlerin evrensel olduğunu savunmuş ve bu değerlerin bireysel özgürlükle uyum içinde olması gerektiğini dile getirmiştir.
• Toplumun Refahı: Atatürk, bireysel ahlakın toplumsal faydayı gözetmesi gerektiğini belirtmiş ve bu nedenle dayanışma, yardımlaşma ve toplumsal sorumluluk gibi değerleri öne çıkarmıştır.
İoanna Kuçuradi ve Ahlak Felsefesi
Türk felsefeci İoanna Kuçuradi, ahlakı insan hakları, bireysel sorumluluk ve evrensel değerler üzerinden tanımlamıştır. Kuçuradi’ye göre, ahlak bireyin doğruyu bilme ve bu doğrultuda hareket etme yetisiyle ilişkilidir. Onun ahlak anlayışı üç temel ilkeye dayanır:
Değerlerin Farkındalığı: Kuçuradi’ye göre ahlak, bireyin ve toplumun değerleri fark etme ve anlamlandırma sürecidir. Ahlaki davranış, sadece kuralları takip etmek değil, bu değerleri derinlemesine anlamayı gerektirir.
İnsan Hakları ve Ahlak: Kuçuradi, insan haklarının ahlaki bir temele dayandığını ve ahlakın insan onurunu koruma görevi olduğunu savunur. Bu bağlamda, insan haklarının çiğnendiği bir ortamda ahlaktan söz edilemeyeceğini belirtir.
Durumsal Etik: Kuçuradi, ahlaki değerlerin mutlak olmadığını, bireylerin içinde bulundukları durumlara göre farklı ahlaki kararlar verebileceğini savunur. Bu, onun ahlak anlayışını evrensellik ve görecelik arasında bir dengeye oturtur.
Sonuç: Türk Toplumunun Ahlaki Değerleri ve Evrensel İlkeler
Türk toplumunun ahlaki değerleri, töre ve gelenekler gibi kültürel unsurlarla şekillenmiş; Atatürk’ün akılcı, toplumsal ve bilim temelli ahlak anlayışı ile İoanna Kuçuradi’nin insan hakları ve bireysel sorumluluğa dayalı yaklaşımları bu değerlerin evrensel bir boyut kazanmasını sağlamıştır.
Adalet, dürüstlük, dayanışma ve çalışkanlık gibi değerler hem evrensel bir niteliğe sahiptir hem de Türk töresi ve geleneklerinde farklı ifadelerle yer alır. Atatürk’ün modernleşme perspektifi ve Kuçuradi’nin insan hakları temelli etik anlayışı, Türk toplumunun ahlaki yapısına zenginlik katmıştır.
Bu bağlamda, ahlakın hem evrensel hem de kültürel unsurlardan oluştuğu; Türk toplumunda ise töre ve geleneklerin bu değerlerin tarihsel zeminini oluşturduğu, Atatürk ve Kuçuradi gibi düşünürlerin bu temele çağdaş bir yorum getirdiği söylenebilir. Bu sentez, Türk toplumunun ahlaki yapısını güçlü ve dinamik kılan en önemli unsurdur.
Sefa Yürükel