Kaşkayı isminin nereden geldiği ile ilgili çeşitli görüşler bulunmaktadır. Bunlardan ilki Kaşkayı adının “Qəşqeh” veya “Qaşqa”dan geldiğidir. Bu isimler Özbek Türkçesinde “kahraman” anlamına gelmektedir ve Kaşkayıların kahramanlık vasıflarından dolayı bu isim ile anıldıkları ileri sürülmektedir.
Bir diğeri, günümüzde “dereşorlu” adıyla maruf beyaz alınlı Qaşqa atını yetiştirmelerinden dolayı bu isimle bilindikleridir. “Kale” anlamına gelen “kaş” ile “güçlü” anlamına gelen “kayı” kelimesinin birleşimiyle “güçlü kale” anlamına yahut Oğuzların yirmi dört boyundan biri olan “Kayı” ile düşünüldüğünde “kayıların kalesi” anlamına geldiğini söyleyenler de vardır.
Diğer bir görüş ise “çevik” anlamına gelen “kaç” ile düşünüldüğünde “çevik Kayılar” anlamında olduğudur (Merdânî, 2001, 43). Kanaatimizce Kaşkayı adı, “ileri, ön” anlamındaki “kaş” ile düşünüldüğünde “baş olan Kayılar, ileride olan Kayılar” anlamındadır.
Nitekim Oğuzların orduyu ve yönetimi sağ, sol ve ileri/ön olarak böldükleri bilinmektedir. Buna göre de sağ kolda olanlara “Sağ Kayı”, sol kolda olanlara “Sol Kayı” denildiğinde ileride/önde olan Kayılara, “Kaşkayı” denilmesi kuvvetle muhtemeldir.
Kaşkayıların geçmişini açık bir şekilde anlatan bir kaynak bulunmadığından dolayı tarihçiler, Kaşkayıların coğrafyasına ve isimlerine göre geçmişlerini keşfetmeye çalışmışlar ve bu nedenle farklı görüşler ortaya koymuşlardır.
Kaşkayıların Azerbaycan’ın ilk milletini oluşturan eski Hitit, Lulubi, Hoti ve Sümer kavimlerinden mürekkep olduğunu ileri sürenler vardır (Kiyanî, 2009, 14). Bunun yanı sıra birçok tarihçi, bugünkü Kaşkayıları, Karadeniz’de yaşayan eski Kaşkaylarla aynı olarak kabul etmekte ve önce Karadeniz’de yaşadıklarını, ardından İran’ın güneyine göç ettiklerini savunmaktadırlar (Dordarî, 2016, 53).
Azerbaycanlı yazar Firudin Ağasıoğlu Celilov da ilk Azerbaycanlıları Kaşkayılar olarak tanıtmıştır. Kiyanî’nin G. R. Kabançıyan’dan aktardığına göre M.Ö 1350 tarihlerinde Kaşkayı adı tarihî eserlerde görülmüş, M.Ö 14. yüzyılda Kaşkayılar o dönemin birçok olayında yer almış ve o dönemde Gence ile Karaçay civarında yaşamışlardır (Kiyanî, 1956, 25).
Her ne kadar bazı tarihçiler Kaşkayı geçmişini merak edip araştırsalar da bazı tarihçiler de Kaşkayıları, Safevi döneminde kurulmuş bir il olarak tanıtıp geçmişini inkar etmektedirler ancak 1322 yılında Kaşkayı adı İmamzade Muhammed Saran’ın vakfiyesinde ve daha sonra 1476’da Hasan-ı Yezdî’nin Câmi’u’-t-Tevârîh-i Hasenî adlı eserinde geçmektedir. Bu durum, Kaşkayıları Safevi döneminde kurulmuş bir il olarak tanıtan tarihçilerin ifadelerinin aksini göstermektedir (Tabâî, Afşar, ?, 41).
Bu kaynaklardan sonra Emir Gazi Şahilu zamanına kadar Kaşkayı adına bir yerde rastlanamamaktadır. Şahilu ailesinin soyu baba tarafından Uzun Hasan’a, anne tarafından ise Şah İsmail Safevi’ye bağlandığı için Kaşkayılar Şahilu ailesinin hükümranlığında yeniden bir araya gelerek siyasi düzeni tesis etmişlerdir. Safevi döneminden itibaren Kaşkayı tarihinde ilk Kaşkayı İlhanı olarak anılan Emir Gazi Şahilu’nun, ülkede Şii Müslümanlığın yayılmasına Şah İsmail’e yardımcı olduğu da bilinmektedir (Beck, 2017, 51).
Bu durum Kaşkayıların Safevi döneminde kurulan bir il olarak tanıtılmasının aksine, Kaşkayıların milattan önce de Timurlu döneminden İran İslam Cumhuriyeti dönemine kadar da var olduklarını göstermektedir. Günümüzde de yoğun olarak İran İslam Cumhuriyeti topraklarında yer alan Fars, İsfahan, Kohgiluye ve Boyrehmed, Huzistan, Buşehr, Kirman, Çaharmehal eyaletlerinde yaşamaktadırlar.
Altay Kaşkayı -İran / TURKİSH FORUM – ABDULLAH TÜRER YENER