Kaşkay Türkleri

Unutulan Türkler: Kaşkay Türkleri

İran’ın coğrafi konumundan dolayı tarih boyunca göç eden kavimlerin güzergâhı haline gelmiştir. Bundan dolayı da göç eden kavimler ülkenin tarihî, iktisadî, sosyal ve kültürel hareketlerinin temel unsurunu teşkil etmektedir (Çelik, 1998). Göç eden kavimlerin içinde en dikkat çeken ise Türklerdir.

Türkler siyasi, sosyal ve ekonomik sebeplerden dolayı tarihin belirli dönemlerinde büyük veya küçük gruplar hâlinde göç etmişlerdir. Bu göçler Altaylardan Hazar’a ve Hazar üzerinden Karadeniz’in kuzeyine, Orta Avrupa ve Balkanlar’a kadar devam etmiştir. İslamiyet’in kabulü ve Karahanlıların son kuvvetli İran devleti olan Samanoğulları’nı yıkmasıyla İran toprakları da Türklere açılmıştır (Fakat yeni bir çok yayım ve araştırmaya göre İslam öncesinde güçlü bir nüfusa sahip Türk boylarının varlığı söz konudur. Bunlardan en önemlileri coğrafyanın da tamamına hakim olmuş Part İmparatorluğunu örnek gösterebiliriz). Şunu bilmekte fayda olacağını düşünmekteyiz. İran bir ırk adı değil bir bölge adıdır.

Günümüzde İran nüfusunun yaklaşık %40 Türkler oluşturur (Çelik, 1998). Bunların (Azerbaycan Türkleri, Kaşkay, Afşar, Karapapak, Kengürlü, Türkmen, Kaçar, Hamse vb.) içinde Azerbaycan Türkleri yaklaşık yirmi üç milyonluk nüfusu ile birinci sıradadır. Azerbaycan Türklerinden sonra en önemli Türk topluluğu Fars bölgesinde yoğun bir şekilde bulunan Kaşkay Türkleridir.

Kaşkay Türkleri, İran’ın Fars bölgesinde kışlak ve yaylak göçmenliği (yarı göçerlik) yaparak hayvancılıkla uğraşmaktadırlar. Günümüzde çeşitli ekonomik, siyasî ve coğrafî sebeplerden dolayı yerleşik hayata geçiyorlar. Bu duruma rağmen kışlak ve yaylak göçmenliği hâlâ devam etmektedir. Ama yarı göçerlikten yerleşik hayata geçiş hızlı bir şekilde artmaktadır. Bunun sonucu olarak gelenek ve görenekleri hem de dilleri gün geçtikçe unutulmaktadır. Kaşkay Türkçesi ile yazılan eserler çok az sayıdadır ve bunlar da zaman içerisinde kaybolup gitmektedir. Bunun sebebi ise okuma ve yazma oranının az olması, verilen eserlerin basılıp yayınlanmaması/ yayımlanamaması bir kültürün yok olmasına zemin hazırlamaktadır.

Kaşkayların kökeni, İran’a ne zaman geldikleri, Kaşkay adının anlamı hakkında dil bilimciler, coğrafya ve tarihçiler farklı görüşler öne sürmüşlerdir. Bu konudaki görüşlerin bir kısmı şöyledir:

Azerbaycan seyyahı Zeynel Abidin Şirvanî, Kaşkayların Türk boylarından olduğunu ve Cengiz Han zamanında İran’a göç ettiklerini ifade eder.
Melik Mansur Han, Kaşkayların İslamiyet’ten sonra İran’a gelen Türklerden olduğunu belirtir.
Bartold ise Kaşkay aşiretinin, Moğolistan’dan ve Türkistan’dan Cengiz Han’ın ordusundan ve yağmasından kaçarak İran topraklarına geldiğini ifade eder. Ahmet Caferoğlu’ da benzer görüşlere yer verir.
Minorsky, Kaşkayların, Moğollar devrinden önce Selçuklular zamanında İran’a gelip yerleştiğini ifade eder.
Araştırmacıların hemfikir olduğu nokta Kaşkayların Türk soyundan geldiğidir. Görüş ayrılıklarının bulunduğu husus ise Kaşkayların hangi Türk boyuna mensup olduğudur.

Kaşkay kelimesinin Doğu Türkçesinde at, sığır, koyun gibi hayvanların alınlarındaki akıtmaya karşılık kullanılan kaşka ile ilgili olduğu düşünülmektedir. Ayrıca Çağatay Türkçesinde parlak ve yiğil gibi mecazi anlamlar da taşımaktadır. 18. yüzyıldan önceki kaynaklarda Kaşkay adına rastlanılmaz (Sümer, 2002).

Kaşkay ilinin tarihî bakımından en önemli boyları ve obaları şunlardır: Bayat, İgdir, Beydili, Çarıhlı, Şamlı, Ağaçeriler, Halaç Musullu ve Oryad’tır. Bunlardan Halaçlar dışında kalanlar Anadolu asıllıydı. Bugün ise İran’da Derreşûm, Şeşbölûkî, Keşkülî, Büzürg, Ameleh ve Fâris-i Meydân olmak üzere beş ana gruba ve bunların alt kollarına ayrılmışlardır (Sümer, 2002).

Kaşkayların Yaşadığı Coğrafî Bölge Kaşkayların günümüzde İran’ın Fars bölgesinde yaşadığı yere İl-i Kaşkai ( Kaşkay İli ) denilirdi. Fakat bölgenin adı İran hükümeti tarafından Fars bölgesi olarak değiştirildi. Ancak halk arasında Kaşkayların yaşadığı bölgeye hâlâ İl-i Kaşkai olarak bilinmektedir.

Kaşkay ili, Fars Körfezi kıyılarından başlayarak ve İsfahan ve Bahtiyari bölgesinin güneyine kadar olan alanı kapsamaktadır. Kaşkay ilinin sınırlarını Zagros Dağları ve Fars Körfezi sahilleri çizmektedir. Bölgenin merkezi ise Şiraz’dır.

Kaşkaylar, Türklerin Oğuz boyundandır. Türk gelenek ve göreneklerini günümüze kadar en iyi şekilde muhafaza eden bir Türk topluluğudur. İran’ın iç siyasetinde bazı dönemlerde söz sahibi oldukları için İran hükümeti, Kaşkay Türklerini bir tehlike olarak görmüşlerdir. Bu sebepten dolayı Kaşkaylar değişik zamanlarda yerleşik hayata zorlanmıştır. Günümüzde Kaşkaylar merkezî hükümetin politikası ve ekonomik şartlar sebebiyle yerleşik hayata geçmek zorunda kalmışlardır. Yerleşik hayata geçmeleri de kısa bir süre sonra asimile olmalarına sebep olacaktır.

TUĞCE BURCU DEMİR /TURKISHFORUM -ABDULLAH TÜRER YENER