Doç., Dr. Subhan Talibli,
Azerbaycan Milli İlmler Akademisi Şarkiyat Araştırmaları Enstitüsü’nün araştırmacısı,
Guba kentindeki “Soykırım Anıt Kompleksi” çalışanı
Çar Rusiyanın və digər dövlətlərin hərtərəfli dəstəyilə tarixi Azərbaycan torpaqlarında xristianlaşma siyasətinə uyğun olaraq məskunlaşdırılan ermənilər ərazilərimizdə zaman-zaman təcavüz, soyğunçuluq, qarət, etnik təmizləmə həyata keçirib, xarici ölkələrin siyasətinə uyğun fəaliyyət göstəriblər. 1918-ci ildə regional və beynəlxalq güclərin hərtərəfli dəstəyilə tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaradılan Ermənistan onların hərtərəfli himayəsi ilə 1905-1907, 1918, 1920, 1948-1953, 1988-ci illərdə dəfələrlə türk-müsəlman xalqlarına qarşı deportasiya, soyqırımı və etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirib.
Çarlık Rusyası ve diğer devletlerin tam desteğiyle tarihi Azerbaycan topraklarına Hıristiyanlaştırma politikası doğrultusunda yerleşen Ermeniler, zaman zaman topraklarımızda saldırı, soygun, soygun, etnik temizlik gerçekleştirmiş ve dış ülkelerin politikalara uygun hareket etmişlerdir. 1918’de Azerbaycan’ın tarihi toprakları üzerinde bölgesel ve uluslararası güçlerin tam desteğiyle, 1905-1907, 1918, 1920, 1948-1953 ve 1988’de onların tam koruması altında kurulan Ermenistan, defalarca Türk-Müslüman halklara yönelik tehcir, soykırım ve etnik temizlik siyaset yürütmüştür.
Azərbaycanın Ermənistanla həmsərhəd Qazax rayonunun Bağanis Ayrım kəndinin, azərbaycanlılar yaşayan İmarət Qərvənd, Tuğ, Səlakətin, Axullu, Xocavənd, Cəmilli, Nəbilər, Meşəli, Həsənabad, Kərkicahan, Qaybalı, Malıbəyli, Yuxarı və Aşağı Quşçular, Qaradağlı kəndlərinin işğalı zamanı həmin yaşayış məntəqələrinin dinc əhalisinin bir hissəsi qabaqcadan hazırlanmış plan əsasında xüsusi amansızlıqla qətlə yetirilib. Xocalı 1991-ci ilin oktyabrından blokadada idi. Oktyabrın 30-da avtomobil əlaqəsi kəsilmiş və yeganə nəqliyyat vasitəsi olaraq vertolyot vasitəsilə əlaqə qalmışdı. Şuşa şəhərinin səmasında mülki vertolyotun vurulması nəticəsində 41 nəfərin faciəli surətdə həlak olmasından sonra bu əlaqə tamamilə kəsildi və yanvarın 2-dən isə şəhərə elektrik enerjisi verilmədi.
Azerbaycan’ın Ermenistan sınırındaki Kazah bölgesine bağlı Baganis Ayrym köyünün, Azerbaycanlıların yaşadığı İmarat Garvand, Tugh, Salakatin, Ahullu, Hocavend, Cemilli, Nabiler, Meşali, Hasanabad, Karkicahan, Gaibaly, Malibeyli, Yukhari ve Ashaghi Gushchular, Karadağlı köylerinin işgalı dönemi hemin bu yerleşim yerlerinin barışçıl ahalisinden bir kısmı önceden planlanmış bir plana göre vahşice öldürülmüştür. Hocalı, Ekim 1991’den beri abluka altındaydı. 30 Ekim’de araba bağlantısı kesildi ve geriye tek ulaşım aracı helikopter oldu. Şuşa şehri üzerinde sivil bir helikopterin düşürülmesi sonucu 41 kişinin trajik bir şekilde hayatını kaybetmesinin ardından bu bağlantı tamamen kesildi ve şehir 2 Ocak’tan bu yana elektriksiz durumda kalır.
Xocalı 1991-cı ilin oktyabrından blokadada idi. Oktyabrın 30-da avtomobil əlaqəsi kəsilmiş və yeganə nəqliyyat vasitəsi olaraq vertolyot əlaqəsi qalmışdı. Şuşa şəhərinin səmasında mülki vertolyotun vurulması nəticəsində 41 nəfərin faciəli surətdə həlak olmasından sonra bu əlaqə tamamilə kəsilmiş, yanvarın 2-dən isə şəhərə elektrik enerjisi verilmirdi.
Hocalı, Ekim 1991’den beri abluka altındaydı. 30 Ekim’de araba bağlantısı kesilerek tek ulaşım aracı olarak helikopter bağlantısı kaldı. Şuşa semalarında sivil bir helikopterin düşürülmesi sonucu 41 kişinin trajik bir şekilde hayatını kaybetmesinin ardından bu bağlantı tamamen kesildi ve 2 Ocak’tan bu yana kent elektriksiz kalmıştı.
1992-ci ilin fevralında Azərbaycan kəndlərindən Malıbəyli, Qaradağlı və Ağdaban ermənilər tərəfindən işğal edildirək, onların əhalisi köçürülmüş və nəticədə 140 yaralı və 99 nəfər həlak olmuşdu. Ermənilərin Xocalıya üç istiqamətdən hücum aparıldığından əhali Qarqar çayı istiqamətində meşələrə doğru qaçmağa məcbur olmuşdu. Qarlı aşırımlarda və meşələrdə zəifləmiş, taqətdən düşmüş insanların çox hissəsi Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən burada da xüsusi qəddarlıqla məhv edilmişdir.
Şubat 1992’de Azerbaycan’dan Malibeyli, Karadağlı ve Ağdaban köyleri Ermeniler tarafından işgal edilmiş, ahalisi başka yerlere nakledilmiş ve bunun sonucunda 140 kişi yaralanmış, 99 kişi ölmüştür. Ermeniler Hocalı’ya üç yönden saldırınca, halk Gargar nehri yönündeki ormanlara doğru kaçmak zorunda kaldı. Karlı geçitlerde ve ormanlarda zayıflamış ve tükenmiş insanların çoğu, Ermeni silahlı kuvvetleri tarafından özel bir zulümle yok edildi.
1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən Rusiyanın 366-cı motoatıcı alayının iştirakı ilə Xocalı şəhərini işğal edərək azərbaycanlılara qarşı soyqırım etmişdir. Xocalı soyqırımı nəticəsində 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i qoca və qarı olmaqla, 613 Xocalı sakini qətlə yetirilib, 8 ailə tamamilə məhv edilib, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq valideynlərindən birini itirib. Faciədə 76-sı uşaq olmaqla, 487 nəfər yaralanmış, 1275 nəfər əsir isə götürülmüşdür. Əsir götürülənlərdən 150 nəfərinin, o cümlədən 68 qadın və 26 uşağın taleyi bu günədək məlum deyil.
25-26 Şubat 1992 gecesi Ermeni silahlı kuvvetleri Rusya’nın 366. motorlu tüfek alayının da katılımıyla Hocalı şehrini işgal ederek Azerbaycanlılara karşı soykırım gerçekleştirdi. Hocalı soykırımı sonucunda 63 cocuq, 106 kadın, 70 ahıl və karı olmalıa, 613 Hocalı sakini katledildi, 8 aile tamamen yok oldu, 25 çocuk anne ve babasını, 130 çocuk anne ve babasından birini kaybetti. Yaşanan faciada 76’sı çocuk 487 kişi yaralandı, 1275 kişi de esir alındı. Yakalananlardan 68’i kadın ve 26’sı çocuk olmak üzere 150 kişinin akıbeti hâlâ bilinmiyor.
Xocalıya hücumun iştirakçılarının ermənilərin “Artsaxın Milli Azadlıq Ordusu (AMAO)” və ermənilərin “qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın Ali Sovetinin plenumunun qərarı ilə təyin olunan baş komandan və qərargah rəisinə tabe olan ərazi komandanlıqlarının tabeliyində olan dəstələrdən (bölüklərdən) ibarət olması qeyd olunur. Allahverdi Bağırovun Xocalı soyqırımı zamanı həlak olanların meyitlərinin döyüş meydanından çıxarılmasında və azərbaycanlı əsirlərin erməni işğalçı əsgərlərin meyitləri və əsirləri ilə dəyişdirilərək azad edilməsində böyük xidməti olub. O, erməni polkovnik Vitali Balasyan vasitəsilə üç gün ərzində 1003 Xocalı əsirini ermənilərin əlindən xilas etmişdir. Allahverdi Bağırov erməni əsirləri avtobusla gətirib, sahiblərinə təhvil verdi. O, cəsədləri Ağdam məscidində, kəfənə tutdurub torpağa tapşırırdı, Ağdamın Qarağacı qəbiristanlığında Azərbaycan əsirləri təhvil aldı. Məhz Allahverdi Bağırovun Vitali Balasanyanla apardığı danışıqlar nəticəsində hərbi operator Seyidağa Mövsümlü və Çingiz Mustafayevin Xocalı hadisələrinin görüntülərini lentə alması mümkün olmuşdu.
Hocalı saldırısına katılanların Ermeni “Artsakh Ulusal Kurtuluş Ordusu (AMAO)” ve Ermeni “sözde Dağlık Karabağ Cumhuriyeti”nden oluştuğu kaydedildi.
Allahverdi Bağırov’un Hocalı soykırımı sırasında şehit olanların cesetlerinin savaş alanından çıkarılmasında ve Azerbaycanlı tutsakların Ermeni işgalci askerlerin ceset ve esirleriyle takas edilerek serbest bırakılmasında büyük hizmetleri olmuştur. Ermeni albay Vitaly Balasyan aracılığıyla 1.003 Hocalı esirini Ermenilerin elinden üç günde kurtardı. Allahverdi Bağırov, Ermeni tutsakları otobüsle getirip sahiplerine teslim etti. Cenazeleri Ağdam camisine defnetti, kefene sardı ve Ağdam’ın Karaağacı mezarlığında Azerbaycanlı esirleri teslim aldı. Allahverdi Bagirov’un Vitaly Balasanyan ile yaptığı görüşmeler sonucunda askeri kameraman Seyidagha Movsumlu ve Chingiz Mustafayev’in Hocalı’daki olayların görüntülerini çekmesi mümkün oldu.
Bağırovun döyüşçüləri həmin gün 85 şəhidin çıxarılmasında iştirak etmişdilər, sonradan Milli Qəhrəman adı alan Əlif Hacıyev və Aqil Quliyevin meyitləri də onların arasında idi. Həmin meyitləri artıq axşam Ağdam yaxınlığında iki yük maşınından boşaldan zaman orada olan Röytersin foto müxbiri Frederika Langen də çəkmişdi. F.Langen özünün “The New York Times” qəzetinə verdiyi müsahibəsində gördüklərini bu cür təsvir edirdi: “Birinci yük maşınında mən 35 cəsəd saydım, və göründüyü kimi ikincisində də təxminən o qədər var idi. Bəzilərinin başı kəsilmiş, çoxusu yandırılmış halda idi. Onların hamısı kişi idi və bəzilərinin əynində hərbi rəngdə forma var idi.”
Ümumiyyətlə, bəşəriyyətin bu qanlı faciəsindən sonra Xocalı rayonundan olan 14577 nəfər məcburi köçkün Azərbaycanın 52 müxtəliş şəhər və rayonlarında müvəqqəti məskunlaşmışdır.
Bagirov’un savaşçıları o gün 85 şehidin çıkarılmasında yer aldı, aralarında daha sonra Ulusal Kahraman unvanını alacak olan Alif Hajiyev ve Agil Guliyev’in cesetleri de vardı. Akşam saatlerinde Ağdam yakınlarında iki kamyondan cesetleri indirirken orada bulunan Reuters foto muhabiri Frederica Langen, fotoğraflar çekti. F Langen, The New York Times’a verdiği röportajda gördüklerini şu şekilde anlattı: “kamyon, 35 ceset saydım ve gördüğünüz gibi ikincisinde de aşağı yukarı aynı miktarda var. Bazılarının kafası kesildi, birçoğu yakıldı. Hepsi erkekti ve bazıları askeri üniforma giyiyordu”.
Genel olarak, bu kanlı insanlık trajedisinden sonra Hocalı bölgesinden ülke içinde yerinden edilmiş 14.577 kişi geçici olarak Azerbaycan’ın 52 farklı şehir ve bölgesine yerleşti.
Xüsisilə ermənilər özləri Xocalıda törətdikləri qətlimalar və vəhşiliklər haqqında demişlər. Zori Balayan öz kitabını qardaşı və terrorçu Monte Melkonyana həsr etmiş Markar Melkonyan adlı erməni müəllifinin sözlərinə əsasən şəhər “strateji məqsəd idi, lakin bu həm də qisas aktı olmuşdur”. Müəllif “Arabo” və “Aramo” adlı iki erməni dəstəsinin silahlılarının rolunu xüsusilə vurğulayır və onların Xocalının dinc sakinlərini nə cür qəddarcasına öldürdüklərini təfərrüatlı təsvir edir. Belə ki, onun sözlərinə əsasən şəhərin bəzi sakinləri “[erməni] əsgərləri onları təqib edənədək” təxminən altı mil məsafə qət etdikdən sonra demək olar ki təhlükəni arxada qoymuşlar. Ardınca bildirir ki, “əsgərlər uzun müddət ombalarında gəzdirdikləri bıçaqlarını çıxardı və [onları] bıçaqlamağa başladılar”.Digər erməni yazıçı-jurnalist David Xerdiyan Xocalıda ermənilərin Azərbaycanlıların başına gətirdikləri müsibətləri “Xaç uğrunda” kitabında fəxrlə xatırlayır. “Xaç uğrunda” kitabının 19-76-cı səhifələrində Xocalı soyqırımından yazır: Səhərin soyuğunda biz Daşbulaq yaxınlığındakı bataqlıqdan keçmək üçün ölülərdən körpü düzəltməli olduq. Mən ölülərin üstünə getmək istəmədim. Bunu görən podpolkovnik Ohanyan mənə işarə etdi ki, qorxmayın. Mən ayağımı 9-11 yaşlı qız meyidinin sinəsinə basıb addımlamağa başladım. Mənim ayaqlarım və şalvarım qan içində idi. Və mən beləcə 1200 meyidin üstündən keçdim. Martın 2-də “Qaflan” erməni qrupu (meyitləri yandırmaqla məşğul olurdu) 2000-ə yaxın alçaq monqolun (türklərin) cəsədlərini toplayıb ayrı-ayrı hissələrlə Xocalının 1 km-liyində yandırdı. Axırıncı yük maşınında mən başından və qollarından yaralanmış təxminən 10 yaşlı bir qız uşağını gördüm. Diqqətlə baxanda gördüm ki, o yavaş-yavaş nəfəs alır. Soyuq, aclıq və ağır yaralanmasına baxmayaraq, o hələ də sağ idi. Ölümlə mübarizə aparan bu uşağın gözlərini mən heç vaxt yaddan çıxarmayacam. Sonra Tiqranyan familiyalı bir əsgər onun qulaqlarından tutub artıq üzərinə mazut tökülmüş cəsədlərin içərisinə atdı. Daha sonra onları yandırdılar. Tonqaldan ağlamaq və imdad səsləri gəlirdi.
Bilhassa Ermenilerin bizzat kendisi Hocalı’da yaptıkları katliam ve mezalimden bahsetmiştir. Zori Balayan’ın kitabını kardeşi ve terörist Monte Melkonyan’a adadığı Ermeni yazar Markar Melkonyan’a göre şehir “stratejik bir hedefti ama aynı zamanda bir intikam eylemiydi.” Yazar, özellikle “Arabo” ve “Aramo” adlı iki Ermeni çetesinin militanlarının rolüne vurgu yapıyor ve bunların Hocalı’nın barışçıl sakinlerini nasıl vahşice öldürdüklerini ayrıntılı olarak anlatıyor. Dolayısıyla, onun sözlerine göre, şehrin bazı sakinleri, “[Ermeni] askerler onları kovalayana” kadar yaklaşık altı mil yol kat ettikten sonra tehlikeyi neredeyse geride bıraktılar. Daha sonra “askerler uzun süre bellerinde taşıdıkları bıçaklarını çıkarıp bıçaklamaya başladılar” diyor. Bir başka Ermeni yazar-gazeteci David Kherdiyan, Ermenilerin Hocalı’da Azerbaycanlılara yaşattığı talihsizlikleri “Haç İçin” adlı kitabında gururla anıyor. “Haç İçin” kitabının 19-76-cı sayfalarında Hocalı soykırımı hakkında şöyle yazar: Sabahın soğuğunda, Daşbulag yakınlarındaki bataklığı geçmek için ölülerden bir köprü yapmak zorunda kaldık. Ölülerin üzerinden geçmek istemedim. Bunu gören yarbay Ohanyan bana korkmamamı işaret etti. Ayağımı 9-11 yaşlarında bir kızın göğsüne bastırdım ve yürümeye başladım. Bacaklarım ve pantolonum kan içindeydi. Ve bu şekilde 1200’den fazla cesedin yanından geçtim. 2 Mart’ta “Gaflan” Ermeni grubu (ölü yakma işiyle uğraşıyordu) yaklaşık 2.000 aşağılık Moğol’un (Türk) cesetlerini topladı ve Hocalı’nın 1 km yakınında ayrı parçalar halinde yaktı. Son kamyonda başından ve kollarından yaralanmış yaklaşık 10 yaşlarında bir kız çocuğu gördüm. Dikkatli baktığımda yavaş yavaş nefes aldığını gördüm. Soğuğa, açlığa ve ağır yaralanmalara rağmen hala hayattaydı. Ölümle savaşan bu çocuğun gözlerini asla unutmayacağım. Daha sonra Tigranyan isimli bir asker, onu kulaklarından yakaladı ve zaten akaryakıtla kaplı cesetlerin arasına attı. Sonra onları yaktılar. Kamp ateşinden yardım çığlıkları ve feryatlar yükseldi.
Erməni yazıçı-şair Zori Balayan “Ruhumuzun dirçəlişi” adlı kitabında 1992-ci ilin 26 fevralında Xocalıda törətdikləri soyqırım haqqında yazır: “Biz Xaçaturla Xocalıda ələ keçirdiyimiz evə girərkən əsgərlərimiz 13 yaşlı bir türk uşağını pəncərəyə mismarlamışdılar. Türk uşağı çox səs-küy salmasın deyə, Xaçatur uşağın anasının kəsilmiş döşünü onun ağzına soxdu. Daha sonra 13 yaşındakı türkün başından, sinəsindən və qarnından dərisini soydum. Saata baxdım, türk uşağı 7 dəqiqə sonra qan itirərək dünyasını dəyişdi. Ruhum sevincdən qürurlandı. Xaçatur daha sonra ölmüş türk uşağının cəsədini hissə-hissə doğradı və bu türklə eyni kökdən olan itlərə atdı. Axşam eyni şeyi daha 3 türk uşağına etdik. Mən bir erməni kimi öz vəzifəmi yerinə yetirdim. Bilirdim ki, hər bir erməni hərəkətlərimizlə fəxr duyacaq”.
Ermeni yazar-şair Zori Balayan, 26 Şubat 1992’de Hocalı’da yaptıkları soykırımı “Ruhumuzun Dirilişi” adlı kitabında şöyle anlatıyor: “Khachatur’la ben Hocalı’da ele geçirdiğimiz eve girdiğimizde askerlerimiz 13 yaşındaki Türk çocuğu pencereye çivilenmiştiler. Haçatur, Türk çocuğu fazla ses çıkarmasın diye çocuğun annesinin kesilen memesini ağzına aldı. Sonra 13 yaşında bir Türk’ün başını, göğsünü ve karnını yüzdüm. Saate baktım Türk çocuğu 7 dakika kan kaybından sonra öldü. Ruhum sevinçle kabardı. Khachatur daha sonra ölen Türk çocuğunun vücudunu parçalara ayırdı ve bu Türk ile aynı kökene sahip köpeklere attı. Akşam aynısını 3 Türk çocuğa daha yaptık. Bir Ermeni olarak görevimi yerine getirdim. Her Ermeni’nin davranışlarımızdan gurur duyacağını biliyordum”.
Xocalı hadisələri bağlı jurnalistin minlərlə adamın ölməsindən təəssüf keçirdib-keçirmədiyi barədə sualına Ermənistanının prezidenti Serj Sarkisyanın demişdir: Xocalıdan əvvəl azərbaycanlılar fikirləşirdilər ki, onlar bizimlə zarafat edirlər, onlar fikirləşirdilər ki, ermənilər mülki əhaliyə qarşı əl qaldıra bilməz. Biz bu [stereotipi] qıra bildik. Və budur baş verənlər. ..Mən heç bir təəssüf keçirmirəm…hətta minlərlə əhali ölərsə bu cür sərt gedişlər zəruridir.
Qeyd edək ki, Ermənistanda Xocalıda soyqırımı törətməsi faktını azsaylı ermənilərdən hüquq müdafiəçisi Mikael Danielyanı və jurnalist Vahe Avetyanı tanımışlar.
Ermenistanın eski Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan’a bir gazetecinin Hocalı olayıyla ilgili olarak binlerce kişinin ölümüne üzülüp üzülmediği sorulduğunda, “Hocalı’dan önce Azerbaycanlılar bizimle şaka yaptıklarını sanıyorlardı, Ermenilerin ayağa kalkamayacağını düşünüyorlardı. eller sivil halka karşı. Bu [klişeyi] kırmayı başardık. Ve olan buydu. ..Pişman değilim…Binlerce insan ölse bile, bu kadar sert önlemler gereklidir”.
İnsan hakları savunucusu Mikael Danielyan ve gazeteci Vahe Avetyan’ın Ermenistan’da Hocalı’da soykırım gerçeğini tanıyan birkaç Ermeni arasında olduğunu belirtmek gerekir.
Xocalı faciəsi Türkiyə ictimaiyyətinə çatdırılması ilk dəfə olaraq, erməni silahlılarının törətdiyi qırğın barədə fotolarla birgə Rəhbər Bəşiroğlu “Milliyyət” qəzetində, ABŞ-ın “Washington Post”, “The New York Times”, “Boston Globe”, “Wall Street Journal”, “Sunday Times”, “Chicago Tribune” qəzetləri, “Associated Press” və “Time” informasiya agentliklərində, Böyük Britaniyada, Reuters agentliyi, “The Times” qəzeti, “Sunday Times” qəzeti, “The Guardian” qəzeti, BBC kanalında, 1992-ci il 14 martında Fransa mediasında özünəməxsus yeri olan “Le Monde” qəzetində, Rusiyanın “Komsomolskaya pravda”, “Trud”, “Pravda” qəzetləri və Moskvanın “Pasport” jurnalında, İrlandiyanın “The Irish Times”, Avstraliyanın “The Age” qəzetlərində, və xarici ölkələrin KİC-lərində Xocalıda törədilmiş soyqırım haqqında məqalələr yazılmışdır.
Hocalı faciası, Türkiye kamuoyununa açıklanmasını ilk defa olarak Ermeni militanların katliamına ilişkin fotoğraflarıyla ilk kez Rehber Beşiroğlu “Milliyet” kazetesinde, ABDnin “Washington Post”, “The New York Times”, “Boston Globe”, “Wall Street Journal”, ” Sunday Times”, “Chicago Tribune” gazeteleri, “Associated Press” ve “Time” haber ajansları, İngiltere’de, Reuters ajansı, “The Times” gazetesi, “Sunday Times” gazetesi, “The Guardian” gazetesi, BBC kanalı, 1992- 14 Mart 2014 tarihinde Fransız medyasında özel bir yere sahip olan “Le Monde” gazetesinde, Rusya’nın “Komsomolskaya Pravda”, “Trud”, “Pravda” gazetelerinde ve Moskova’nın “Passport” dergisinde , İrlanda’nın “The Irish Times”ı, Avustralya’nın “The Age”i, yabancı ülkelerin Kitle iletişim araçları Hocalı’da yapılan soykırımla ilgili yazılar yazıldı.
1993-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə fevralın 26-sı tarixi Xocalı soyqırımı günü kimi qəbul olundu. Heydər Əliyevin 25 fevral 1997-ci il verdiyi N 498 qərar nəticəsində, hər il fevral ayının 26-sı saat 17.00-da Azərbaycan Respublikasının ərazisində Xocalı soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq sükut dəqiqəsi elan olunur. H. Əliyev Xocalı soyqırımının onuncu ildönümü ilə əlaqədar Azərbaycan xalqına 2002-ci il 25 fevral tarixli müraciətində qeyd edirdi: Xocalı şəhidlərinin ruhu qarşısında bizim vətəndaşlıq və insanlıq borcumuzdur. Digər tərəfdən, faciənin əsl beynəlxalq hüquqi-siyasi qiymət alması, onun ideoloqlarının, təşkilatçılarının və icraçılarının layiqincə cəzalandırılması bütövlükdə insanlığa qarşı yönəlmiş belə qəddar aktların gələcəkdə təkrarlanmaması üçün mühüm şərtdir.
1993 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’in girişimiyle 26 Şubat Hocalı Soykırımı Günü olarak kabul edildi. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’in 25 Şubat 1997’de aldığı N 498 sayılı karar neticesinde her yıl 26 Şubat günü saat 17:00’de Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarında Hocalı soykırımı kurbanlarına saygı göstergesi olarak bir dakikalık saygı duruşu ilan edilir. Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, Hocalı soykırımının onuncu yıldönümünde 25 Şubat 2002’de Azerbaycan halkına hitaben yaptığı konuşmada şunları söyledi: Vatandaşlığımızı ve insanlığımızı Hocalı şehitlerinin ruhlarına borçluyuz. Öte yandan, trajedinin gerçek uluslararası yasal ve siyasi değerlendirmesi, ideologlarının, düzenleyicilerinin ve uygulayıcılarının uygun şekilde cezalandırılması, gelecekte bir bütün olarak insanlığa karşı bu tür zalimce eylemlerin önlenmesi için önemli bir koşuldur.
2014-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Xocalı soyqırımı haqqında qeyd etmişdir ki: Xocalı faciəsi iki yüz ilə yaxın bir müddət ərzində erməni millətçilərinin və onların havadarlarının xalqımıza qarşı apardığı etnik təmizləmə və soyqırımı siyasətinin davamı və qanlı səhifəsi idi. Hazırda Xocalı soyqırımının tanınması Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri kimi müəyyənləşdirilmişdir. Azərbaycandan başqa, Xocalını tam səviyyədə qətliam kimi Pakistan və Sudan tanımışdır. 20 noyabr 2012-ci il tarixində Cibutidə keçirilmiş İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının (İƏT) Xarici İşlər Nazirləri Şurasının 39-cu sessiyasında Xocalıda törədilmiş cinayətləri soyqırım kimi tanıyan qətnamə qəbul edilmişdir. 2012-ci ilində Pakistan Senatının Xarici Əlaqələr Komitəsi Xocalı şəhərində mülki əhaliyə qarşı törədilmiş Soyqırımı pisləyən qətnamə qəbul edilmişdir.
2014 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev Hocalı soykırımı hakkında şunları söylemiştir: Hocalı faciası, Ermeni milliyetçileri ve onların hamilerinin halkımıza karşı yaklaşık iki yüz yıldır yürüttüğü etnik temizlik ve soykırım politikasının devamı ve kanlı sayfasıdır.
Şu anda Hocalı soykırımının tanınması Azerbaycan dış politikasının ana yönlerinden biri olarak tanımlanmaktadır. Azerbaycan dışında Hocalı, Pakistan ve Sudan tarafından tam bir katliam olarak kabul edilmiştir. İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) Dışişleri Bakanları Konseyi’nin 20 Kasım 2012’de Cibuti’de gerçekleştirilen 39. oturumunda Hocalı’da işlenen suçları soykırım olarak tanıyan karar kabul edildi. 2012 yılında Pakistan Senatosu Dış İlişkiler Komitesi, Hocalı şehrinde sivil halka karşı işlenen Soykırımı kınayan bir karar aldı.
Faciəni parlament səviyyəsində qətliam kimi Meksika 2 fevral 2012-ci ildə, Kolumbiya 2012-ci il 24 apreldə, Çexiya 2013-cü ilin 19 fevralda, Bosniya və Herseqovina 2013-cü il 26 fevralda, Panama 2013-cü il 7 avqustda, Peru 2013-cü il 14 iyunda, Honduras 2014-cü il 17 yanvarda, 2016-cı ildə İordaniya, 2017-ci ildə Cibuti Respublikası, Şotlandiya 2017-ci il 22 fevral tarixlərində tanımış, eləcə də ABŞ-ın 22 ştatı Xocalı ilə bağlı sənəd qəbul etmişdir.
Xocalı soyqırımının 27-ci ildönümü ilə əlaqədar Xətai rayonundakı “Ana harayı” abidəsinə ümumxalq yürüşü Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla Əliyevanın təşəbbüsü ilə 2008-ci il mayın 8-dən başlayan “Xocalıya ədalət” beynəlxalq kampaniyası çərçivəsində dövlət qurumları, gənclər təşkilatları və ali təhsil müəssisələrində Xocalı soyqırımına həsr olunan təqdimatlar təşkil edilir. Kampaniya qlobal səviyyədə fəaliyyət göstərmək və öz müraciətlərini çatdırmaq üçün müxtəlif kommunikasiya vasitələri və resurslarından, o cümlədən media, internet və canlı tədbirlərdən fəal şəkildə istifadə edir.
Parlamento katliamı olarak trajedi Meksika 2 Şubat 2012, Kolombiya 24 Nisan 2012, Çek Cumhuriyeti 19 Şubat 2013, Bosna Hersek 26 Şubat 2013, Panama 7 Ağustos 2013, Peru 2013 14 Haziran, 2014’te Honduras, 17 Ocak 2014’te Ürdün, 2016’da Ürdün, 2017’de Cibuti Cumhuriyeti, 22 Şubat 2017’de İskoçya ve ayrıca Amerika Birleşik Devletleri’nin 22 eyaleti Hocalı ile ilgili bir belge kabul etti.
Hocalı Soykırımı’nın 27. yıl dönümü münasebetiyle devlet kurumları tarafından Hatai ilçesindeki “Ana Harayi” anıtına halk yürüyüşü, gençlik örgütleri ve eğitim kurumlarında Hocalı soykırımı ile ilgili üst düzey sunumlar düzenlendi. Kampanya, küresel olarak faaliyet göstermek ve çekiciliğini iletmek için medya, internet ve canlı etkinlikler dahil olmak üzere çeşitli iletişim araçlarını ve kaynaklarını aktif olarak kullanıyor.
26 fevral 2012-ci ildə İstanbulda Qalatasaray Liseyinin önündən başlayan və Taksim meydanına doğru davam edən, təxminən 200.000 iştirakçı saatlarla davam edən aksiyalarda “Hamımız Xocalılıyıq” (Hepimiz Hocalılıyız, We are all from Khojaly) şüarları səsləndirilmiş, 2012-ci ildə Azərbaycan Amerika Alyansının Xocalı soyqırımı ilə bağlı keçirdiyi kampaniya nəticəsində, Nyu York şəhərinin ən böyük dəmiryolu vağzalı olan “Penn Station”-da, vağzalın giriş və çıxış qapıları və müxtəlif köşələrində, o cümlədən metro stansiyalarında xüsusi posterlər yerləşdirilmiş, avtobus dayanacaqlarında və avtobusların üzərində bannerlər yapışdırılmış, Vaşinqton şəhərində 400-dən çox metro qatarlarında, o cümlədən 95 metro stansiyasında, “Capitol Hill”-ə gedən avtobuslarda posterlər yerləşdirilmişdir.
2019-ci il fevralın 23-də dünyanın 20-dən çox ölkəsində fəaliyyət göstərən Azərbaycan diaspor təşkilatları Brüsselin Lüksemburq meydanında “Xocalıya ədalət”, “Dilqəm və Şahbaza azadlıq” və s. şüarlarla Ümumavropa Qarabağ mitinqi keçirib.2019-cu il fevralın 26-da Bakı şəhərində Xocalı soyqırımının 27-ci ildönümü ilə əlaqədar Xətai rayonundakı “Ana harayı” abidəsinə ümumxalq yürüşündə 55 min insan iştirak etmişdir.
26 Şubat 2012 tarihinde İstanbul’da Galatasaray Lisesi önünde başlayan ve Taksim Meydanı’na doğru devam eden eylemlerde “Hepimiz Hocalılıyız” (We are all from Khojaly) sloganları atıldı. 2012 yılda Azerbaycan Amerikan İttifakı’nın Hocalı Soykırımı ile ilgili yürüttüğü kampanya sonucunda New York şehrinin en büyük tren istasyonu olan Penn İstasyonu’na, istasyonun giriş ve çıkış kapılarına ve çeşitli köşelerine, ayrıca tren istasyonlarına özel afişler asıldı. metro istasyonları, otobüs duraklarına ve otobüslere afişler yapıştırıldı. Washington şehrinde 95’i metro istasyonu olmak üzere 400’den fazla metro trenine Capitol Hill’e giden otobüslere afişler asıldı.
23 Şubat 2019’da dünyanın 20’den fazla ülkesinde faaliyet gösteren Azerbaycan diaspora örgütleri Brüksel’in Lüksemburg Meydanı’nda “Hocalı’ya Adalet”, “Dilgam ve Şahbaz’a Özgürlük” vb. mitingler düzenledi. pan-Avrupa Karabağ mitingi sloganlarla düzenlendi.26 Şubat 2019’da Bakü’de Hocalı soykırımının 27. yıl dönümü dolayısıyla Hatai ilçesindeki “Anneler Mabedi” anıtına ülke çapında düzenlenen yürüyüşe 55 bin kişi katıldı.
2003-cü il 15 fevralda Xocalı qaçqınlarının BMT, Avropa Şurası , Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatına müraciəti oldu. Müraciətin əsas məqsədi dünyanın nüfuzlu beynəlxalq təşkilatları olan Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, Avropa Şurası və Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatına 1992-ci ilin fevralında Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsində ermənilər tərəfindən törədilmiş Xocalı soyqırımı haqqında həqiqətləri dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırmaq və bu qanlı cinayətə hüquqi-siyasi qiymət verilməsinə nail olmaqdan ibarət idi. Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi 22 aprel 2010-cu il tarixli qərarında Xocalının azərbaycanlılardan ibarət mülki əhalisinin qırılmasını “müharibə cinayətləri və ya insanlığa qarşı cinayətlər kimi qiymətləndirilə bilən xüsusilə ağır əməllər” kimi müəyyən etmişdir.
15 Şubat 2003’te Hocalı mültecileri BM’ye, Avrupa Konseyi’ne ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’na başvurdu. Çağrının temel amacı, Şubat 1992’de Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ bölgesinde Ermeniler tarafından işlenen Hocalı soykırımı, Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi ve Güvenlik Teşkilatı ile ilgili gerçekleri dünya toplumunun dikkatine sunmaktır. ve dünyanın en etkili uluslararası kuruluşları olan Avrupa’da İşbirliği ve bu kanlı suçun hukuki ve siyasi değerlendirmesini yapmaktı. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi 22 Nisan 2010 tarihli kararında Hocalı’da Azerbaycanlı sivil halkın katledilmesini “savaş suçları veya insanlığa karşı suçlar olarak değerlendirilebilecek özellikle ciddi eylemler” olarak tanımladı.
Ermənilər əsrin əvvəllərində olduğu kimi, I Qarabağ və Vətən müharibəsində də mülki əhaliyə qarşı terror siyasətini davam etdirdilər. 2020-ci ildə sentyabrın 27-dən başlayaraq təcavüzkar Ermənistanın hərbi-siyasi rəhbərliyi öz təxribatçı əməllərini davam etdirərək, dinc Azərbaycan əhalisinin sıx yaşadığı cəbhəboyu əraziləri, mülki əhalini, sosial obyektləri ağır silahlardan atəşə tutdu, müxtəlif cinayətlər törətməyi davam etdirdilər. Bütün cinayət, terror, soyqırımı, vandalizm, müharibə cinayətləri və s. görə Ermənistan hərbi-siyasi rəhbərliyi tarixi torpaqlarımızda mili-mənəvi dəyərlərimizə, tarixi abidələrimizə, mülki əhaliyə qarşı beynəlxalq səviyyədə təsbit olunmuş “Silahlı münaqişə baş verdikdə mədəni dəyərlərin qorunması haqqında” 1954-cü il Haaqa Konvensiyasının, “Arxeoloji irsin mühafizəsi haqqında” 1992-ci il Avropa Konvensiyasının və “Ümumdünya mədəni və təbii irsin mühafizəsi haqqında” UNESCO-nun 1972-ci il Konvensiyasının, BMT Baş Assambleyasının 1962-ci il 14 dekabr tarixli, 1803 (XVII) saylı bəyannaməsinin tələblərinə zidd hərəkətlər ediblər.
Ermeniler, yüzyılın başında olduğu gibi, Birinci Karabağ ve 44 Günlük Vatans Savaşı sırasında da sivil halka yönelik terör politikalarını sürdürdüler. 27 Eylül 2020 tarihinden itibaren Ermenistan’ın askeri ve siyasi liderliği saldırgan provokatif eylemlerine devam etmiş, barışçıl Azerbaycan halkının yaşadığı cephe bölgelerine, sivil nüfusa ve sosyal tesislere ağır silahlar ateşlemiş ve çeşitli suçlar işlemeye devam etmiştir. Tüm suçlar, terörizm, soykırım, vandalizm, savaş suçları vb. Ermeni askeri ve siyasi liderliğine tarihi topraklarımızdaki milli ve manevi değerlere, tarihi eserlere ve sivil nüfusa göre, uluslararası düzeyde oluşturulan “Silahlı Çatışma Halinde Kültürel Değerlerin Korunmasına Dair” 1954 tarihli (Silahlı Çatışmalar Sırasında Kültürel Malların Korunması) ve 1992 tarihli “Arkeolojik Mirasın Korunmasına Dair” Lahey Sözleşmesi (UNESCO), Avrupa Sözleşmesi ve 1972 UNESCO Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşmesi, BM Genel Kurul Beyannamesinin 14 Aralık 1962 tarihli 1803 (XVII) saylı gereklerine aykırı hareket etmişlerdir.
Bu gün ölkəmizdə və xaricdə fəaliyyət göstərən hər bir azərbaycanlı, müxtəlif sahələrdə araşdırma aparan tədqiqatçılar xarici mətbuatda, elm və təhsil mərkəzlərində Xocalı soyqırımı ilə bağlı çıxışlar etməli, müxtəlif dillərdə məqalələr dərc etdirməlidirlər. Dünyanın aparıcı universitetləri, elmi-tədqiqat və araşdırma mərkəzləri ilə əməkdaşlıq edib, Xocalı soyqırımı, Azərbaycan həqiqətləri barədə birgə kitab və məqalələr yazmalı, haqq səsimizi dünyaya çatdırmaqla fəaliyyətimizi daha da genişləndirməliyik. Azərbaycan devleti ve halkı 44 günlük Zafer muharibesinde işğalçı ve tecavüzkar Ermensitandan Qarabağı işğal edərək Xocalı katliamının qisasını aldı.
Bugün ülkemizde ve yurt dışında çalışan her Azerbaycanlı ve çeşitli alanlarda araştırma yapan araştırmacılar yabancı basında, bilim ve eğitim merkezlerinde Hocalı soykırımı hakkında konuşmalar yapmalı, farklı dillerde makaleler yayınlamalıdır. Dünyanın önde gelen üniversiteleri, araştırma ve araştırma merkezleri ile işbirliği yapmalı, Hocalı soykırımı, Azerbaycan gerçekleri hakkında ortak kitap ve makaleler yazmalı, gerçek sesimizi dünyaya ulaştırarak faaliyetlerimizi genişletmeliyiz.
Bir yanıt yazın