Nükleer Silahsızlanma

2010’lu Yıllarda ABD-Rusya İlişkilerinde Nükleer Silahsızlanma

Doç. Dr. Sibel KAVUNCU Trakya Üniversitesi

Günümüzde değişen ve dönüşen uluslararası sistemin yapısı ekseninde güvenlik sorunlarının da değiştiği, çeşit ve kapsamının genişlediği gözlemlenmektedir. Güvenlik tehdidi oluşturan sorunlara yenilerinin eklemlendiği uluslararası alanda 2000’li yılların ikinci on yılının sonlarına doğru yaklaşırken birbirinden farklı ve çok çeşitli, etkileri ve boyutları giderek genişleyen, küresel çerçevede güvenlik tehdidi oluşturan bu sorunlardan biri de Soğuk Savaş döneminden günümüze süreklilik gösteren bir anlamda daimi bir güvenlik sorunu olarak nükleer silahların varlığına ilişkindir.

Soğuk Savaş döneminde dönemin iki süper gücü ABD ve Sovyetler Birliği(SSCB) ilişkilerinin seyrini etkileyen, süper güçler arasındaki güç yarışında gücün ve güçlünün belirleyici unsurlarından birisini oluşturan nükleer silahlar, günümüzde ise uluslararası sistemin yapısı üzerinde etkili olan iki büyük güç ABD ve Rusya arasındaki küresel rekabetin temel unsurlarından birini oluşturmaktadır.

Nükleer silahların varlığı ve kullanılabilme olasılıkları çerçevesinde uluslararası alanda oluşan endişelerin giderilmesi bağlamında uluslararası çaba ve çözüm arayışları Soğuk Savaş’tan günümüze kadar süregelmiş, süreç boyunca nükleer silahların kontrolü/denetlenmesi ve nükleer silahsızlanma kapsamında birçok anlaşma gerçekleştirilmiştir.

Soğuk Savaş döneminde dönemin süper güçleri ABD ve SSCB arasında nükleer silahsızlanma yönünde başlayan karşılıklı diyalog, Soğuk Savaş sonrasından günümüze değişen ve dönüşen uluslararası sistemin yeni yapısının büyük güçleri ABD ve Rusya arasında da sürdürülmüş, nükleer silahsızlanma girişimleri devam ettirilmiştir. Ancak, son yıllarda ABD ve Rusya arasındaki karşılıklı nükleer diyalogun seyrinde gözlenen uyumsuzluk ikili ilişkilere de yansımış, ABD-Rusya arasındaki gergin ilişkiler neticesinde ise uluslararası alana nükleer güvensizliğe dayalı bir kaygı ve endişe ortamı hakim olmaya başlamıştır.

Çalışmada, 2010’lu yılların sonuna doğru gelinen günümüzde, uluslararası sistemin yapısına yön verdiği söylenebilecek olan iki büyük güç ABD ve Rusya’nın ilişkilerinin evrildiği noktada, nükleer silahların ABD-Rusya ikili ilişkilerinin yönelimindeki rolü değerlendirilerek, nükleer silahsızlanma arayışlarında ilişkilerin ne yönde bir gelişme gösterdiği analiz edilmeye çalışılacaktır. Soğuk Savaş döneminde ABD ile SSCB arasında bir dizi görüşmenin neticesinde gerçekleştirilmiş olan ve izleyen dönemlerde de taraflarınca gözden geçirilerek yenilenmiş olan INF ve START gibi nükleer silahsızlanma çerçevesindeki antlaşmaların uygulanmasında ve

yürürlükte kalma sürelerinin uzatılması hususunda son yıllarda ABD ve Rusya arasında hakim olan gergin havanın neden ve niçinleri, uluslararası sistemdeki etki kapasiteleri bağlamında iki gücün ilişkilerindeki gerginliğin etkilerinin sistemin geneline yansımakta olduğundan hareketle ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler: ABD, Rusya, Uluslararası Sistem, Nükleer Silahlar, Nükleer Silahsızlanma

NUCLEAR DISARMAMENT IN THE US-RUSSIA RELATIONS IN 2010s

Today, it is observed that in the context of the changing and transforming structure of the international system, the variety and also the extent of the security problems have changed. While approaching to the end of the second decade of the 2000s in the international area, where the new problems posing security threats are added to the existing ones, one of these problems, which are different and very diverse, whose effects and dimensions are expanding and posing a security threat in the global context, is related to the existence of nuclear weapons as a permanent security problem since the Cold War.

Nuclear weapons, which influenced the course of the relations between the two super powers the US and the Soviet Union (USSR) during the Cold War period constitute one of the determinants of power and the strong one in the power race between the super powers. Nowadays nuclear weapons are one of the basic elements of global competition between the United States and Russia, which are the two major powers that have an impact on the structure of the international system.

The search for international efforts and solutions in the context of eliminating international concerns within the framework of the existence of nuclear weapons and the possibility of their use have been continuening since the Cold War. During this process, a number of agreements have been concluded within the scope of nuclear weapons’ control and nuclear disarmament.

During the Cold War, the mutual dialogue on nuclear disarmament, proceeding between the US and USSR, the superpowers of the period, have been maintained and nuclear disarmament attempts have been sustained between the US and Russia, the great powers of the new structure of the international system, which has changed and transformed since the end of the Cold War. However, the incompatibility observed in the course of the bilateral nuclear dialogue between the US and Russia in recent years has also been reflected in bilateral relations. As a result of the tense relations between the US and Russia, an atmosphere of anxiety and concern, based on nuclear insecurity began to dominate the international area.

In this study the role of nuclear weapons in the direction of the US-Russia bilateral relations will be evaluated and the development of relations in the search for nuclear disarmament will be analyzed at the point of the evolved relations of the US and Russia, the two great powers that can be said to shape the structure of the international system in the present day towards the end of 2010s. In recent years, the reasons and the causes of the prevailing tensions have been taken place between the US and Russia, as regards the implementation and prolongation of the nuclear disarmament agreements, such as INF and START, which were held during the Cold War during a series of negotiations between the US and the USSR, and were subsequently revised

and renewed by the parties, will be handled within the scope of how the tension between the two powers is reflected throughout the system and their bilateral relations.

Key Words: The US, Russia, International System, Nuclear Weapons, Nuclear Disarmament.

GİRİŞ

2010’lu yılların sonuna yaklaştığımız günümüz uluslararası sisteminin etkin güçlerinden ABD ve Rusya’nın ikili ilişkilerinin, ellerindeki nükleer silahların varlığına ve de bu silah stokları konusunda nasıl bir yol izleyeceklerine dayalı giderek tansiyonu yükselen bir hareketlilik zemininde şekillenmekte olduğu görülmektedir.

Uluslararası sistemdeki etki kapasiteleri bağlamında iki gücün ilişkilerindeki gerginliğin etkilerinin sistemin geneline yansımakta olduğundan hareketle, ABD ve Rusya arasındaki karşılıklı nükleer diyalogun seyrinde gelinen noktada tarafların nükleer silahsızlanma konusundaki yaklaşımlarının uyumsuzluğu neticesinde nükleer güvensizliğe dayalı bir kaygı ve endişe ortamının uluslararası alana hakim olmaya başladığı söylenebilir.

Caydırıcılık bağlamında Soğuk Savaş döneminin en başat askeri güç unsuru olan nükleer silahlar, bugüne değin ilk ve son kez kullanıldıkları 1945’den beri uluslararası ilişkilerde güvenlik gündeminin üst sıralardaki tartışma konusu olmuştur.

ABD’de Obama’nın başkanlığıyla birlikte nükleer silahsızlanma konusunda Rusya ile ABD arasında gelişen diyalog ortamında ilerleyen süreçle birlikte pürüzler ortaya çıkmaya başlamış, gerek ABD’nin gerekse de Rusya’nın kısa ve orta menzilli füzeler konusundaki INF anlaşmasının ihlaline yönelik karşılıklı iddiaları diyaloğun yerini gerginliğe bırakmasına yol açmıştır. Tarafların birbirini izleyen INF’ten çekilme açıklamaları ise bir yandan INF Anlaşması’nın geleceği konusundaki karamsarlığı arttırırken, diğer yandan ise nükleer silahsızlanma anlaşmaları bağlamında çok uzun soluklu bir çalışma sürecinin nihayetinde nükleer silahların kontrolü/ nükleer silahsızlanma anlamında anlaşmaya varılmış olan Yeni START Anlaşması’nın geleceğine yönelik endişeleri de beraberinde getirmiştir.

ABD-RUSYA İLİŞKİLERİNDE NÜKLEER SİLAHSIZLANMA DİYALOĞU

2009 yılı 20 Ocak tarihinde Barack Obama’nın ABD başkanlığıyla birlikte ilerleyen günlerde ABD-Rusya ilişkilerinde diyalog ve işbirliği havası gündeme hakim olmaya başlamıştır. 7 Şubat 2009’da ABD Başkan Yardımcısı Joe Biden’ın 45. Münih Güvenlik Konferansı’nda yaptığı açıklamada, “Rusya ile ilişkileri yeniden başlatmak için düğmeye basma zamanının geldiğini” söylemesi,1 ardından 6 Mart 2009’da Obama yönetiminin Dışişleri Bakanı Hillary Clinton’un, Rus Dışişleri Bakanı Lavrov’a temsili bir yeniden başlama düğmesi götürmesi ve de iki ülke arasındaki

1“Remarks by Vice President Biden at 45th Munich Conference on Security Policy”, February 07, 2009, conference-security-policy , (e.t. 02.04.2019).

ilişkilerin düzeltilmesi yönündeki isteklerini iletmesi,2 ABD-Rusya ilişkilerinin diyalog ve işbirliği ortamına yönelimini getirmiştir. ABD ve Rusya’nın ikili ilişkilerindeki ılımlı tutum ve davranışları, iki ülke arasındaki gündem konularının en önemlilerinden biri olan nükleer silahsızlanma konusunda da tarafların işbirliği içinde hareket ettikleri bir süreci başlatmıştır. Bu çerçevedeki adımlardan ilki, 1 Nisan 2009’da Londra’da düzenlenen G20 Zirvesi’nde gerçekleşen görüşmelerde, ABD- Rusya ilişkilerinde “yeni bir başlangıç” konusunda vurgu yapan Obama ve dönemin Rusya devlet başkanı Medvedev’in, tarafların karşılıklı olarak ortak çıkarları çerçevesinde küresel güvenliğe ilişkin birtakım konularda işbirliği yapmak niyetinde olduklarını açıklamalarıyla gelmiş, gerçekleşen görüşmelerde Obama ve Medvedev nükleer savaş başlıklarının azaltılması müzakerelerine yeniden başlama konusunda anlaştıklarını açıklamışlardır.3 Bu açıklama sonrası, 5 Nisan 2009 tarihli Prag konuşmasında,4 “nükleer silahsız bir dünya” isteğini dile getiren Obama, nükleer stokları yok etme amacı içinde nükleer silahsızlanmanın sağlanması konusunda ABD’nin kararlılığını vurgulamıştır.5 Konuşmasında, dünyayı tehdit eden en önemli sorunlardan birinin nükleer silah birikimi olduğuna işaret eden Obama, sorunun çözümlenmesinde, savaş başlıklarının ve stoklarının azaltılması için Rusya ile yeni bir Stratejik Silahların Azaltılması Anlaşması için görüşmelerde bulunulacağını belirtmiş, amaçlarının nükleer silahsızlanmayı sağlamak olduğunun altını çizmiştir.6 Obama’nın Prag konuşmasındaki açıklamaları, nükleer silahsızlanma bağlamında, ABD-Rusya ilişkilerinin nasıl bir yön alacağının da işaretlerini vermiştir.

Nükleer silahsız bir dünya amacı çerçevesinde ABD ve Rusya arasında karşılıklı anlayışla geçen görüşmeler süreci, 8 Nisan 2010’da Prag’da Yeni START Anlaşmasının imzalanması ile neticelenmiştir.7 Denilebilir ki, bu anlaşma ABD- Rusya ilişkilerinde 2000’li yılların ikinci on yılının başlarında nükleer silahsızlanma çerçevesinde yeni çabalara doğru yeni bir sayfa açmıştır.

Yeni START Anlaşması’nın ABD ve Rusya parlamentoları tarafından onaylanması ve de iki ülke liderlerinin imzası sonrası 5 Şubat 2011’de onay belgelerinin Münih

2 “ABD-Rusya ilişkilerinde ‚düğme’ye basıldı”, Deutsche Welle, 06.03.2009, rusya-ili%C5%9Fkilerinde-d%C3%BC%C4%9Fmeye-bas%C4%B1ld%C4%B1/a-4077807 , (e.t.
04.04.2019).
3 Julian Borger ,“G20 talks bring arms control treaty between Russia and USA”, The Guardian, 2 April 2009, , (e.t. 05.03.2019).
4“Remarks by President Barack Obama In Prague As Delivered”, April 5, 2009, delivered, (e.t. 03.04.2009).
5 Ian Traynor, “Barack Obama launches doctrine for nuclear- free world”, April 5, 2009, The Guardian, , (e.t. 02.04.2019).
6“Remarks by President Barack Obama In Prague As Delivered”, April 5, 2009,
, (e.t. 03.04.2009).
7 Peter Baker , Bilefsky Dan, “Russia and U.S. Sign Nuclear Arms Reduction Pact”, April 8, 2010, The New York Times, , (e.t. 05.04.2019).

Güvenlik Konferansı’nda taraflarca karşılıklı takdimi ile yürürlüğe giren anlaşma uzun süreli müzakereler sonucunda resmen etkin hale gelmiştir.8

Stratejik saldırı ve stratejik savunma silahlarının aynı çerçeveye sokulduğu yeni anlaşmanın geçerlilik süresi 10 yıl olarak belirlenirken, anlaşmayla iki ülke, stratejik nükleer silah başlıklarını üçte bir, nükleer başlık taşıyan füze, denizaltı ve bombardıman uçaklarının sayısını ise yüzde elliden fazla azaltmayı kabul etmişlerdir. Yeni anlaşma ile, her iki ülkenin 7 yıl içinde kıtalararası, denizaltı ve ağır bombardıman uçaklarında kullanılan balistik füzelerinin 700’e, savaş başlıklarının 1550’ye, konuşlandırılan ve konuşlandırılmayan kıtalar arası balistik füze rampalarını 800’e düşürmesi öngörülmüştür 9.

Ancak, nükleer silahsız bir dünya yolunda çözüm arayışlarında son derece önemli bir gelişme olduğu tartışılamayacak olan Yeni START Anlaşması’nın uluslararası ortama getirdiği rahatlama havası uzun soluklu olmamıştır.

ABD-RUSYA İLİŞKİLERİNDE NÜKLEER SİLAHSIZLANMA ÇERÇEVESİNDE PÜRÜZLER

2009 yılından itibaren kararlılık içinde yaptığı nükleer silahsız dünya vurgusu ekseninde, 2013 yılı Şubat ayında yaptığı ulusa sesleniş konuşmasında ABD Başkanı Barack Obama, nükleer cephaneliklerinde daha fazla indirim yapmak konusunda Rusya’yla işbirliği içinde olmaya vurgu yapmış,10 Haziran 2013’te ise, Berlin’de yaptığı konuşmada kendi ülkesindeki ve Rusya’daki stratejik nükleer silah sayısını üçte bir oranında azaltmayı önermiş, Avrupa’daki taktik nükleer silahların da azaltılmasından yana olduğunu belirterek, Rusya ve ABD’nin nükleer silahların yayılmasının önlenmesi konusundaki çabalarını birleştirmesini istemiştir.11 Bununla birlikte, Obama’nın bu açıklamalarının Rusya tarafında net bir karşılık bulduğunu söyleyebilmek güçtür. Nitekim dönemin Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Obama’nın Berlin konuşması öncesinde yaptığı konuşmada, Rusya’nın stratejik nükleer caydırıcılıkta “dengesizliğe” izin vermeyeceğini söyleyerek, stratejik

8 Mark Lander, Erlanger Steven, “U.S. and Russia Activate an Arms Control Treaty”, The New York Times, Feb5, 2011, , (e.t. 05.04.2019).
9 “Treaty Between The United States Of America And The Russian Federation On Measures For The Further Reduction And Limitation Of Strategic Offensive Arms”, , (e.t. 06.04.2019).
10 “Remarks by the President in the State of the Union Address”, February 12, 2013, address, (e.t. 07.04.2019).
11 Jackie Calmes, “Obama Asks Russia to Join in Reducing Nuclear Arms”, The New York Times, June 19, 2013, nuclear-arms.html, (e.t. 05.04.2019) ; “Obama Nükleer Silahsızlanma Çağrısı Yaptı”, VOA, 19 Haziran 2013, .
05.04.2019).

caydırma sistemi dengesinin bozulmasına veya nükleer güçlerinin etkililiğinin azaltılmasına izin veremeyeceklerini belirtmiş, Rusya’nın mevcut cephaneliğini sürdürme konusundaki kararlılığını vurgulamıştır.12 Dönemin Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov ise, 20 Haziran 2013’te katıldığı bir televizyon programında konuyla ilgili olarak kendisine yöneltilen soruyu, nükleer silah indiriminin ancak tüm nükleer silah sahibi ülkelerin katılımı olduğunda tartışılabileceğini belirterek yanıtlamıştır.13 Obama’nın iki ülkenin nükleer cephaneliklerinin Yeni START Anlaşması’nda belirlenen seviyelerinin üçte birinin altına düşürülmesi çerçevesinde nükleer indirimlere gitme konusundaki görüşme teklifinin Rusya tarafından bir anlamda “reddedilmesi”,14 nükleer silahların kontrolü konusunda ABD-Rusya diyalogunu durma noktasına getirirken, nükleer silahsızlanma görüşmelerini de yeni bir çıkmaza sokmuştur.

Yeni START Anlaşması’na ilişkin görüşmelerde, ABD’nin stratejik olmayan nükleer silahları sınırlandırma, Rusya’nın ise ABD balistik füze programlarını sınırlandırma konusundaki istekleri gibi bir dizi anlaşmazlık konusunun etkili olduğu tıkanıklığın sürdüğü, ABD ve Rusya arasında nükleer silahların azaltılması konusunda resmi müzakerelere başlanılamadığı bir ortamda,15 ABD-Rusya ilişkilerinde nükleer gündem, ABD’nin, önce Ocak ardından Temmuz 2014’te Rusya’nın nükleer füze denemesi yaparak 1987’de imzalanan INF Anlaşması (Orta Menzilli Nükleer Kuvvetler Anlaşması)’nı ihlal ettiğini ileri sürmesiyle16 yeniden hareketlenmiştir.

Soğuk Savaş süresince dönemin iki süper gücü ABD ve Sovyetler Birliği arasında nükleer silahsızlanmaya dair çaba ve çalışmalar, görüşmeler sıklıkla gerçekleştirilmeye çalışılmış, bunların sonucunda her ne kadar tamamıyla nükleer silahlardan arındırılmış bir dünya sağlanamamış olsa da, nükleer silahsız bir dünyaya doğru giden yolda, nükleer silahsızlanma yönünde bir dizi adım atılmıştır. Süreç içerisinde her birinin kendisinden bir öncekinden nükleer silahsızlanma konusunda

12 “Obama eyes Russia deal to cut nuke arms”, Hürriyet Daily News, June 19,2013, , (e.t. 07.04.2019).
13 “Nuclear Arms Reduction Deals to Become Multilateral – Lavrov”, Sputnik News, 22.06.2013, Multilateral–Lavrov/, (e.t. 05.04.2019).
14Roberta Rampton, Brown Stephen, “Obama challenges Russia to agree to deeper nuclear weapon cuts”, REUTERS, June 20,2013, idUSBRE95J01K20130620 , (e.t. 05.04.2019) ; Jackie Calmes, “Obama Asks Russia to Join in Reducing Nuclear Arms”, The New York Times, June 19, 2013, arms.html, (e.t. 05.04.2019).
15Amy F. Woolf, “Next Steps in Nuclear Arms Control with Russia: Issues for Congress”, January 6, 2014, , (e.t. 07.04.2019).
16 Michael R. Gordon,“U.S. Says Russia Tested Missile, Despite Treaty”, The New York Times, January 29.2014, treaty.html, (e.t. 07.04.2019) ; Michael R. Gordon, “U.S. Says Russia Tested Cruise Missile, Violating Treaty”, The New York Times, July 28, 2014, says-russia-tested-cruise-missile-in-violation-of-treaty.html, (e.t. 07.04.2019).

beklentileri daha fazla karşılamaya çalışan girişimler olduğu söylenebilecek olan bu adımların içerisinde, 1987 tarihli INF Anlaşması nükleer silahsızlanma sürecindeki köşe taşlarından biri olarak değerlendirilebilir. 8 Aralık 1987’de dönemin Sovyetler Birliği lideri Mihail Gorbaçov ile ABD Başkanı Ronald Reagan tarafından imzalanan, menzili 500 ile 5 bin 500 kilometre arasında olan ve karadan havaya atılabilen orta menzilli tüm nükleer ve konvansiyonel balistik füzelerin geliştirilmesinin, test edilmesinin ve bulundurulmasının yasaklanmasını öngören INF Anlaşması,17 2014 yılında ABD-Rusya ilişkilerinde nükleer silahsızlanmaya ilişkin alevlenen tartışmaların merkezindeki konu olmuştur. ABD tarafından Rusya’nın, INF Anlaşması altında yasaklanan, karadan fırlatılan güdümlü bir nükleer füzeyi test ederek, anlaşmayı ihlal ettiğinin ileri sürülmesi,18 ABD ile Rusya arasında gündemdeki nükleer çekişmenin ve taraflar arasındaki gerilimin ana konusu olarak ön plana çıkmıştır.

2014 yılında ABD tarafından yayınlanan Silah Kontrolü, Yayılma ve Silahsızlanma Anlaşma ve Taahhütlerine Uyum Raporu’nda,19 INF Anlaşması’nın Rusya tarafından ihlal edildiği yönünde ifadelere yer verilirken, benzer ifadeler, ABD’nin 2015 yılında yayınladığı Silah Kontrolü, Yayılma ve Silahsızlanma Anlaşma ve Taahhütlerine Uyum Raporu’nda da20 tekrarlanmıştır. INF Anlaşmasına ilişkin ihlalin devam ettiğine ilişkin değerlendirmeler önceki raporlarda olduğu gibi, 2016 yılı21 yine 2017 yılı22 ve de 2018 yılı Silah Kontrolü, Yayılma ve Silahsızlanma Anlaşma ve Taahhütlerine Uyum Raporu’nda da23 tekrarlanmıştır. Raporlara yansıyan bu ifadelerle birlikte, INF Anlaşması’nın merkezinde yer aldığı tartışmalara ivme

17 “Treaty Between The United States Of America And The Union Of Soviet Socialist Republics On The Elimination Of Their Intermediate-Range And Shorter-Range Missiles(INF Treaty)”,
, (e.t. 04.04.2019); “Treaty Between The United States Of America And The Union Of Soviet Socialist Republics On The Elimination Of Their Intermediate-Range And Shorter-Range Missiles”, , (e.t. 04.04.2019).
18 Michael R. Gordon, “U.S. Says Russia Tested Cruise Missile, Violating Treaty”, The New York Times, July 28, 2014,
in-violation-of-treaty.html, (e.t. 07.04.2019).
19 “Adherence To And Compliance With Arms Control, Nonproliferation, And Disarmament Agreements And Commitments”,US Department of State, July 2014, , p.8., (e.t. 08.04.2019).
20 “2015 Report on Adherence to and Compliance With Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments”, US Department of State, June5, 2015, , (e.t. 09.04.2019).
21 “2016 Report on Adherence to and Compliance With Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments”, US Department of State, April 11, 2016, , (e.t. 08.04.2019).
22 “2017 Report on Adherence to and Compliance With Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments”, April 14,2017, US Department of State, , (e.t. 07.04.2019).
23 “Adherence to and Compliance With Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments”, April 17, 2018, the US Department of State, , p.10., (e.t. 07.04.2019).

kazandıran bir diğer gelişme ise, 2017 yılında ABD’nin, Moskova’nın operasyonel bir üsse orta menzilli füze sistemlerini(Cruise Seyir Füzeleri) konuşlandırdığını belirten açıklamalar yapması24 olmuştur.

Rusya’nın INF Anlaşması’nı ihlal eden füze denemeleri yaptığına ilişkin iddialar karşısında Rusya’nın tepkisi bu iddiaları reddetmek ve de ABD’den bu iddialara ilişkin somut kanıtlar istemek yönünde olmuş, beraberinde Rusya’dan da ABD tarafına INF Anlaşması’nın ihlaline ilişkin karşı iddialar yöneltilmiştir. 25

INF Anlaşması’nın ihlal edildiğine ilişkin ABD ve Rusya’nın birbirlerine yönelik karşılıklı iddiaları ile ilerleyen süreçte, Ekim 2018’de ABD Başkanı Trump’ın Rusya’nın anlaşmaya uymadığını belirterek ABD’nin anlaşmadan çekileceğini söylemesi,26 INF Anlaşması’nın geleceğine ilişkin soru işaretlerini arttırmıştır. Moskova’nın bu açıklamaya tepkisi gecikmemiş, Rusya Dışişleri Bakan Yardımcısı Sergei Ryabkov yaptığı açıklamada, ABD’nin anlaşmadan çekilmesinin “çok tehlikeli bir adım” olacağını belirtmiştir.27

20 Ocak 2017 itibariyle ABD başkanı olarak görevine başlayan Trump’ın ABD’de iktidara gelişi sonrası ABD dış politikasında Rusya ile nükleer silahsızlanma çerçevesindeki konulara yaklaşım temelindeki değişim 2018 yılıyla birlikte uluslararası sistemi etkileyen bir şekil almaya başlamıştır. Nükleer silahlanma/ silahsızlanma, silahların denetimi ve de kontrolüne ilişkin konular, gerek seçim sürecinde gerekse de başkanlığı döneminde yaptığı konuşmalarda, sıklıkla, nükleer silahların “dünyanın en büyük sorunu” olduğuna vurgu yapan,28 ancak, bir yandan da

24 Michael R. Gordon, “Russia Deploys Missile, Violating Treaty and Challenging Trump”, The New York Times, Feb.14, 2017, arms-control-treaty.html, (e.t. 09.04.2019).
25 “Foreign Minister Sergey Lavrov delivers a speech and answers questions during debates at the 51st Munich Security Conference, Munich, February 7, 2015”, The Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation,
/asset_publisher/cKNonkJE02Bw/content/id/949358, (e.t. 07.04.2019); “Russia denies breaking treaty after alleged missile deployment”, BBC, 15 February 2017, 38978632, (e.t. 09.04.2019) ; Neil Macfarquar, “With Big Red Stamp, Russia Singles Out What It Calls ‘Fake’ News”, The New York Times, Feb.22,2017,
.html?module=inline, (e.t. 09.04.2019) ; Michael R. Gordon, “Russia Has Deployed Missile Barred by Treaty, U.S. General Tells Congress”, The New York Times, March 8, 2017, , (e.t. 09.04.2019).
26 Julian Borger, Pengelliy Martin, “Trump says US will withdraw from nuclear arms treaty with Russia”,
The Guardian, 21 Oct. 2018,
treaty-russia, (e.t. 09.04.2019).
27 “ABD’nin çekileceğini açıkladığı nükleer silah anlaşması neden önemli?”, BBC, 21 Ekim 2018, , (e.t. 09.04.2019).
28 “Interview with Donald Trump; Trump Weighs in on New Polls, Top Campaign Issues”,CNN, October 20, 2015, , (e.t. 25.09.2019).; Jeff Mason, William James, “Trump to talk to Russia’s Putin about substantially reducing nuclear weapons”,

ABD’nin nükleer silah kapasitesini genişletmesi ve güçlendirmesi gerektiğine değinen29 Trump’ın dış politikaya yönelik açıklama ve uygulamalarında önceline göre daha ağırlık kazanmıştır. Trump’ın 2017 yılı Şubat ayında Reuters’a verdiği röportajda;30 “Nükleer silahların ortadan kalkmasını isteyecek ilk kişiyim. Ama biz asla nükleer güç olarak başka bir ülkeden, o ülke dostumuz bile olsa, geri kalmayacağız” sözleri ve konuşmasının devamında, “Tüm ülkeler nükleer silahlardan arınmış olsaydı çok iyi olurdu, ama eğer başka ülkeler nükleer silah bulundurmak istiyorsa, biz bu işin başını çekeceğiz” şeklindeki açıklaması, onun, ABD’nin nükleer silah kapasitesi bağlamındaki gücüne ilişkin bakış açısını göstermiştir. Denilebilir ki, Trump’ın başkanlığıyla birlikte nükleer silahlar zemininde şekillenen tartışmalar, Soğuk Savaş dönemini andırır biçimde uluslararası gündemin üst sıralarına taşınmıştır.

Bu bağlamda, INF Anlaşması 2019 yılı Ocak ayından itibaren ABD ile Rusya arasında giderek ivme kazanan nükleer tartışmanın ana konusu haline gelmiştir. Soğuk Savaş’tan bu yana nükleer silahların denetiminin temelini oluşturduğu söylenebilecek olan INF Anlaşması konusunda, önce ABD’nin31 ardından da Rusya’nın anlaşmayı askıya aldıklarını duyurması32 iki küresel güç arasında anlaşmanın nasıl bir restleşme konusu haline gelmiş olduğunu gösterirken, bir yandan da nükleer silahsızlanma konusunda uluslararası alanda yeni bir güvensizlik algısının da oluşmasına neden olmuştur. Değişen uluslararası güvenlik ortamında nükleer güvenliğin bir anlamda teminatlarından birisi olarak rol oynamaya devam etmekte olan INF Anlaşması’na ilişkin bu gelişmelerin yaşanması uluslararası alanda nükleer çerçevede yeni bir belirsizlik ve güvensizlik ortamının oluşmasını getirirken, uluslararası alanın iki başat gücü ABD ve Rusya arasındaki nükleer rekabeti yeni bir gerginliğe taşımış, nükleer rekabet zeminini de flulaştırmıştır.

REUTERS, July 13, 2018,
russias-putin-about-substantially-reducing-nuclear-weapons-idUSKBN1K3216, (e.t. 25.09.2019).
29 David Smith, “Trump calls on US to ‘greatly strengthen and expand’ nuclear weapons capability”, The Guardian, 22 December 2016, expand-nuclear-weapons , (e.t. 28.06.2019) ; Julian Borger, Martin Pengelly , “Trump says US will withdraw from nuclear arms treaty with Russia”, The Guardian, 20 October 2018, , (e.t. 09.04.2019).
30 Steve Holland, “Trump wants to make sure U.S. nuclear arsenal at ‘top of the pack’ ”, REUTERS, February 23, 2017,
s-nuclear-arsenal-at-top-of-the-pack-idUSKBN1622IF ,(e.t. 23.09.2019).
31 Sanger E.David, Broad J.William, “US Suspends Nuclear Arms Control Treaty with Russia”, February 1, 2019, The New York Times, treaty.html, (e.t. 16.02.2019); “Donald Trump Confirms US withdrawal from INF Nuclear Treaty”, The Guardian, 16.02.2019,
withdrawal-nuclear-treaty, (e.t. 20.03.2019).
32 “ABD’nin ardından Rusya’da INF’i askıya aldı”, BBC, 2 Şubat 2019, , (e.t. 22.03.2019); “Rusya INF Anlaşmasını askıya aldı”, DW, 04.03.2019, ask%C4%B1ya-ald%C4%B1/a-47766039, (e.t. 22.03.2019)

Nükleer silahların denetimi, silahsızlanmanın sağlanması çerçevesinde, Kasım 1985’te dönemin süper güçlerinin liderleri Reagan ile Gorbaçov arasında gerçekleştirilen Cenevre Zirvesi, ardından 1986 yılında Reagan ile Gorbaçov’un, İzlanda’nın başkenti Reykjavik’te buluşmaları ve de ikili arasında gerçekleşen 1987 yılı Washington Zirvesi sonrası tarafların karşılıklı irade beyanlarıyla 1987 tarihinde imzasına varılan andan33 bugüne gelinen süreçte INF Antlaşması, nükleer silahların kontrolü bağlamında küresel güvenliğin önemli bir parçası olarak etkin bir rol oynamıştır.

Soğuk Savaş döneminin sonlarında ABD ve Sovyetler Birliği’nin nükleer savaş tehdidini azaltmak amacıyla başlattığı nükleer silahsızlanma sürecinin önemli bir yapıtaşı olarak rol oynamış olan INF Anlaşması, 1980’lerde Sovyetler Birliği’nin Avrupa’ya üç savaş başlığı taşıyabilecek olan orta menzilli SS-20 füzelerini konuşlandırması karşısında, ABD’nin de Avrupa topraklarına orta menzilli Cruise ve Pershing II füzelerini konuşlandırması ile tırmanan krize bir çözüm olmuştur. 34

INF Anlaşması konusunda bugün gelinen noktada taraflar arasında yaşanan tartışmalar değerlendirildiğinde, ABD ve Rusya’nın nükleer anlaşmanın ihlaline yönelik karşılıklı ithamları, ABD’nin ilk kez resmi bir söylemle 2014 yılı Temmuz ayında füze sistemi konusunda Rusya ile ilgili endişelerini dile getirmesi35 karşısında artmış, Ancak, INF Anlaşması konusunda karşılıklı hassasiyeti tırmandıran gelişme, 2018 yılı ABD Nükleer Durum Gözden Geçirme Raporu (Nuclear Posture Review) ’nun36 yayınlanması olmuştur. ABD’nin sahip olduğu nükleer silah kapasitesinin, ABD ulusal güvenliğine yönelik tehditleri caydırmak ve de gerektiğinde tehditlerin bertaraf edilmesinde, önem ve değerinin vurgulandığı belgede, ABD’nin nükleer kapasitesinin “nükleer ve nükleer olmayan saldırılara karşı caydırıcılık”, “müttefik ve ortaklara güvence vermek”, “caydırıcılığın çökmesi durumunda ABD hedeflerine ulaşmak” ve “belirsiz geleceği garanti altına almak” üzere modernize edilmesi gerektiği vurgulanırken, raporda, ABD’nin nükleer envanterini çeşitlendireceği ve düşük kapasiteli, küçük çaplı veya daha az güçlü nükleer silah sayısını arttıracağı, taktik nükleer silahlara ağırlık vereceği belirtilmiştir. ABD’nin “olağandışı şartlarda, ülkenin ve müttefiklerinin hayati önem taşıyan çıkarlarını koruma amacıyla nükleer silah kullanma konusunu değerlendirebileceğini” içeren belgede, ABD’nin Soğuk Savaş sırasında kullandığı denizden fırlatılan nükleer seyir füzelerini modernize

33 American Foreign Policy Current Documents 1986, , Department Of State, Washington, 1987, pp.76- 99 ; Historic Documents of 1987,Washington, Congressional Quarterly Inc., 1988, p.995.
34 Kramer Andrew E., Specia Megan, “What Is the I.N.F. Treaty and Why Does It Matter”, The New York Times, , (e.t. 22.03.2019).
35“The INF Treaty – NATO’s position”, June 2019, Treaty_en.pdf , (e.t. 10.07.2019).
36Nuclear Posture Review 2018, February 2018, Office of the Secretary of Defence, FINAL-REPORT.PDF, (e.t. 10.07.2019)

ederek tekrar sahaya çıkaracağı açıklanırken, ABD’nin karada konuşlu nükleer silahlarını modernize edeceği belirtilerek, F-35 uçaklarına nükleer kapasite ekleneceği de açıklanmıştır. ABD ve Rusya’nın eskiden nükleer silah yarışını ve nükleer riskleri önleme konusunda stratejik diyalog yürüttüğüne vurgu yapılan raporda, “…Bugün Rusya nükleer silahını ve diğer stratejik sistemlerini modernize ediyor. Rusya’nın, nükleer potansiyeli genişleterek başarıya ulaşılmasını öngören askeri stratejiler kabul etmesiyle ilgili endişeler duyuluyor…” denirken, diyalogun sona ermesinden Rusya sorumlu tutularak, Rusya’nın nükleer potansiyelini modernize etmesinin süper güç statüsüne ve silah yarışına geri dönme kararlılığını gösterdiği öne sürülmüştür.37

2018 yılı Ocak ayında Birliğin Durumu konuşmasında,38 savunmalarının bir parçası olarak nükleer silahlarını yeniden inşa ve modernize etmeleri gerektiğine vurgu yapan, bu silahların asla kullanılmak zorunda kalınmamasını umduğunu ancak nükleer silahları güçlendirmenin herhangi bir saldırganlık eylemini caydıracağını belirterek, “Belki gelecekte bir gün, dünya ülkelerinin nükleer silahlarını yok etmek için bir araya geleceği büyülü bir an yaşanacak. Maalesef henüz orada değiliz” diyen Trump’ın, 2018 Şubat’ında yayınlanan Nükleer Durum Gözden Geçirme Raporu, Rusya tarafından tepki ile karşılanmış, Rusya Dışişleri Bakanlığı’ndan yapılan açıklamada, rapordaki ifadelerin Moskova’nın niyetleriyle ilgili yanlış varsayımlar üzerine kurulduğunu ve endişe verici modernizasyon planlarını içerdiği belirtilirken,39 Putin de Federal Meclis’te yaptığı konuşmasında,40 raporun bazı hükümleriyle ilgili büyük bir endişe duyduklarını belirterek, bu stratejinin geleneksel silah saldırılarına ve hatta bir siber tehdide yanıt olarak eyleme geçirilebileceğini ifade etmiştir. Putin, Rusya’nın kendi nükleer doktrininin ise sadece nükleer saldırılara verilecek karşılığı belirlediğini vurgulayarak Rusya’nın sadece kendisine nükleer saldırı halinde nükleer silaha başvuracağını belirtmiştir.41

2018 yılı Ekim’ine gelindiğinde, ABD’nin, anlaşmayı sona erdirme niyetini açıklaması42 ise bir anlamda, 2019 yılı Şubat ayı başında önce ABD ardından Rusya

37Nuclear Posture Review 2018, February 2018, Office of the Secretary of Defence, FINAL-REPORT.PDF, (e.t. 10.07.2019).
38“President Donald J. Trump’s State of the Union Address”, January 30, 2018, . 10.07.2019).
39“Russia Says It Met Nuclear Limits, Questions US Compliance” ,February 5, 2018, VOA, , (e.t. 12.07.2019).
40“Presidential Address to the Federal Assembly”, March 1, 2018, , (e.t. 07.06.2019).
41“Presidential Address to the Federal Assembly”, March 1, 2018, , (e.t. 07.06.2019).
42 “The INF Treaty – NATO’s position”, June 2019, Treaty_en.pdf, (e.t. 10.07.2019).

tarafından peşpeşe gelen anlaşmadan çekilme açıklamalarının43 öncüsü olmuştur. Şubat ayının başlarında ABD yetkililerinin, ABD’nin antlaşma yükümlülüklerini askıya aldığını duyurması ve Rusya’nın da ABD’den hemen sonra anlaşma yükümlülüklerini askıya alması karşısında ABD-Rusya ilişkilerine hakim olan gergin hava, 2021 yılında süresi dolacak olan Yeni START Anlaşması’nın yenilenmesi konusunda ABD-Rusya görüşmelerine dair kafalardaki soru işaretlerini daha da arttırmıştır.

2019 Şubat ayında INF Anlaşması’ndan çekilme yönünde tarafların birbirini izleyen açıklamaları gerek ABD gerekse de Rusya tarafından INF Anlaşması’nın ihlaline yönelik karşılıklı iddiaların giderek artması sonucunda gelmiştir. ABD yönetiminin Rusya’nın yeni orta menzilli Novotor 9M729 füzesinin INF anlaşmasını ihlal ettiğini ileri sürmesi,44 Rusya’nın da ABD’yi Romanya ve Polonya’ya Aegis füze savunma sistemi konuşlandırmakla suçlamasının45ardından, 2018 yılı Aralık ayında yapılan açıklamada, Rusya’yı INF Anlaşması’nı bozmakla suçlayan ve Rusya’ya anlaşmanın şartlarını yerine getirmesi için 60 gün süre veren ve de Moskova’nın antlaşma şartlarını yerine getirmemesi durumunda ABD’nin INF Anlaşması’ndan çekileceğini ifade etmiş olan Trump Yönetimi’nin46 Rusya’ya tanımış olduğu sürenin dolması üzerine, ABD Başkanı Trump, ülkesinin INF anlaşmasından çekileceğini açıklamıştır. Buna göre eğer Rusya INF Anlaşmasına dair yükümlülüklerini yerine getirmezse ABD 6 ay sonra anlaşmadan tamamen ayrılacaktır.47 ABD’nin anlaşmadan çekilme açıklamasının peşisıra Rusya Devlet Başkanı da ülkesinin bu anlaşmayı askıya aldığını duyurmuştur.48 INF’nin ihlaline ilişkin olarak ABD tarafından Rusya’ya yöneltilen iddialar, ABD’nin anlaşmadan çekilme kararı, hemen ardından Rusya’nın aynı doğrultudaki açıklamalarını ve kararını getirmiştir. ABD’nin INF Anlaşması’nın Rusya tarafından ihlal edildiğine ilişkin iddiaları karşısında Rusya tarafından yapılan açıklamalarda, ABD’nin Rusya’ya yönelik iddialarından daha iki yıl önce Arizona Eyaleti Tucson şehrinde füze üretim kapasitesi geliştirme ve

43 Andrew E. Kramer, “Russia Pulls Out of I.N.F. Treaty in ‘Symmetrical’ Response to U.S. Move”, The New York Times, Feb. 2, 2019, , (e.t. 11.07.2019).
44 Neil Macfarquhar, “Russia Shows Off New Cruise Missile and Says It Abides by Landmark Treaty”, The NewYork Times, Jan.23, 2019, missile.html, (e.t. 19.07.2019).
45 “US missile defense facilities in Europe located within Russia’s reach, says commander”, December 17,
TASS, , (e.t. 20.07.2019).
46 Robin Emmott, “U.S. gives Russia 60 days to comply with nuclear treaty”, December 4, 2018, REUTERS, with-nuclear-treaty-idUSKBN1O32C3, (e.t. 20.07.2019) ; Julian Borger, “US says it will pull out of INF treaty if Russia does not comply within 60 days”, The Guardian, 4 December 2018, , (e.t. 20.07.2019).
47 Lesley Wroughton, Mohammed Arshad , “U.S. says to withdraw from arms control treaty in six months”, February 1, 2019, REUTERS,
withdraw-from-arms-control-treaty-in-six-months-idUSKCN1PQ4VW, (e.t. 19.07.2019).
48 “INF nuclear treaty: Russia follows US in suspending pact”, 2 February 2019, BBC, , (e.t. 18.07.2019).

modernizasyon çalışmalarına başladığı ileri sürülmüştür.49 ABD’nin INF’den çekilme açıklamasını takiben Rusya’dan da INF’den çekilme yönünde bir açıklama yapılmış, Trump’ın, ABD’nin Orta Menzilli Nükleer Kuvvetler Antlaşması’ndan (INF) çekileceği açıklamasından sadece birkaç hafta sonra yıllık ulusa sesleniş konuşmasında Putin, ABD’nin Romanya ve Polonya’ya füze savunma sistemleri konuşlandırarak anlaşma şartlarını ihlal ettiğini belirtmiştir.50

Yaşananlar ABD-Rusya arasında yeni bir silahlanma yarışına gidilebileceği konusunda uluslararası alandaki endişeleri arttırırken,51 ilerleyen süreçte Mart ayının başlarında Rusya tarafından, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in Rusya’nın Soğuk Savaş dönemindeki Orta Düzey Nükleer Kuvvetler Antlaşması’na katılımını askıya alan bir kararname imzaladığı açıklanmış52, sonrasında ise, Rusya tarafından Washington’ın antlaşmayı ihlal ettiğini beyan ettiği 9M729 füze kompleksini imha edemeyecekleri açıklamaları53 yapılmıştır. Haziran 2019’da Rusya Parlamentosu Genel Kurulu’nda yapılan oylamada Orta Menzilli Nükleer Kuvvetler Anlaşması(INF)’ndan çekilmeyi öngören yasa tasarısı oybirliğiyle kabul edilmiştir.54 Temmuz ayında ise Putin’in Rusya’nın Orta Menzilli Nükleer Kuvvetler Anlaşması’ndan çekilmesini öngören yasa tasarısını imzalaması ile ABD’nin anlaşmanın şartlarına uyması bağlamında Ağustos ayına kadar süre tanıdığı Rusya’nın, Orta Menzilli Nükleer Kuvvetler Anlaşması ‘ndan çekilmesini öngören yasa yürürlüğe girmiştir.55

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in parlamento tarafından onaylanan kararları imzalamasıyla INF Anlaşması’nın Rusya tarafından resmen askıya alınması, bir taraftan da, Yeni START Anlaşması’nın geleceğine dair soru işaretlerini ve

49 “Russian defense ministry says US started production of banned missiles two years ago”, TASS, Moscow, February 2, , (e.t.18.07.2019).
50“Presidential Address to Federal Assembly “February 20, 2019, , (e.t. 28.07.2019).
51 Sabra Ayres, David S. Cloud , “Putin’s warning on missiles in Europe pushes U.S. and Russia closer to new arms race”, Feb. 20, 2019, Los Angeles Times, putin-20190220-story.html. (e.t. 27.07.2019).
52 “Putin Signs Decree Suspending INF Nuclear Pact”, March 4, 2019, The Moscow Times, , (e.t. 19.07.2019).
53 Sergei Chirikov, “Russia Says it Won’t Destroy Missiles U.S. Claims Break INF Treaty”, March 19, 2019, The Moscow Times, missiles-us-claims-break-inf-treaty-a64864, (e.t. 19.07.2019).
54 “Russian Senate Rules to Leave Nuclear Arms Treaty in Unanimous Vote”, June 26, 2019, The Moscow Times, treaty-unanimous-vote-a66167, (e.t. 20.07.2019).
55 “Putin formally suspends INF treaty”, Hürriyet Daily News, July 3, 2019, , (e.t. 20.07.2019).

uluslararası kamuoyunda nükleer silahların kontrolüne dair var olan endişeleri daha da arttırmıştır.

SONUÇ

2019 yılının sonuna yaklaştığımız bugünlerde, 2009’da ABD başkanı olarak görevine başlayan Obama Yönetimi’nin Dışişleri Bakanı Hillary Clinton tarafından 6 Mart 2009 tarihinde Rus mevkidaşı, Sergey Lavrov’a iki ülke arasındaki ilişkilerin düzeltilmesine yönelik kırmızı renkli temsili bir “Yeniden Başlatma” düğmesinin sunulmasıyla56 birlikte ikili ilişkilere hakim olan diyalog sürecinin, diğer konularda olduğuna benzer biçimde nükleer görüşmeler çerçevesinde de ABD-Rusya ilişkilerine ılımlı bir hava getirmesinin neticelerinden biri olan Yeni START anlaşmasının geleceği sorgulanır olmuştur.

Putin’in 6 Haziran 2019’da katıldığı, St. Petersburg Uluslararası Ekonomi Forumu’nda yaptığı açıklamada, 2010 yılında ABD ile imzalanan stratejik silahların azaltılması çerçevesindeki Yeni START Anlaşması’nın yenilenmesi konusunda kimsenin isteği olmaması halinde anlaşmayı iptal etmeye hazır olduklarını belirtmesi57 , nükleer silahsız bir dünya umutlarını canlı tutan anlaşmalardan birinin daha sonuna mı geliniyor olduğuna dair soru işareti ve endişeleri pekiştiren bir durum oluşturmuştur.

Bugün gelinen noktada, nükleer silahsızlanma çerçevesinde belki de üzerinde en çok tartışılan belirsizlik START sürecine ilişkindir. Nükleer silahsız bir dünya yolunda atılan adımlarda yenilenerek devam etmekte olan START anlaşmalarında sürecin sonunun, INF Anlaşması’nın geleceğine dair yaşananlara benzer bir biçim alıp almayacağı uluslararası güvenlik kapsamında nükleer silahsızlanma gündeminin soru işaretleri arasındadır. INF konusunda ABD ve Rusya arasında uluslararası güvenlik açısından endişe verici olarak yaşananlar, süresi 2021’de dolacak olan Yeni START Anlaşması ile nükleer silahsız bir dünyaya doğru atılan adımın geleceği konusunda da uluslararası alana endişeli bir havanın hakim olmaya başlamasını getirmiştir.

56 Paul Richter, “Clinton and Russia’s Lavrov meet”, March 7, 2009, Los Angeles Times, , (e.t. 21.07.2019).
57 “Putin says Russia prepared to drop START treaty”, Hürriyet Daily News, June 06 2019, , (e.t. 20.07.2019).

KAYNAKÇA

“2015 Report on Adherence to and Compliance With Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments”, US Department of State, June5, 2015, , (e.t. 09.04.2019).

“2016 Report on Adherence to and Compliance With Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments”, US Department of State, April 11, 2016, , (e.t. 08.04.2019).

“2017 Report on Adherence to and Compliance With Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments”, April 14,2017, US Department of State, , (e.t. 07.04.2019).

“ABD’nin ardından Rusya’da INF’i askıya aldı”, BBC, 2 Şubat 2019, , (e.t. 22.03.2019)

“ABD’nin çekileceğini açıkladığı nükleer silah anlaşması neden önemli?”, BBC, 21 Ekim 2018, , (e.t. 09.04.2019).

“ABD-Rusya ilişkilerinde‚ düğme’ye basıldı”, Deutsche Welle, 06.03.2009, bas%C4%B1ld%C4%B1/a-4077807 , (e.t. 04.04.2019).

“Adherence To And Compliance With Arms Control, Nonproliferation, And Disarmament Agreements And Commitments”,US Department of State, July 2014, , p.8., (e.t. 08.04.2019).

“Adherence to and Compliance With Arms Control, Nonproliferation, and Disarmament Agreements and Commitments”, April 17, 2018, the US Department of State, , p.10., (e.t. 07.04.2019).

American Foreign Policy Current Documents 1986, Department Of State, Washington, 1987, pp.76-99

Ayres, Sabra and David S. Cloud, “Putin’s warning on missiles in Europe pushes U.S. and Russia closer to new arms race”, Feb. 20, 2019, Los Angeles Times, . (e.t. 27.07.2019).

Baker, Peter and Dan Bilefsky, “Russia and U.S. Sign Nuclear Arms Reduction Pact”, April 8, 2010, The New York Times, , (e.t. 05.04.2019).

Borger, Julian, “G20 talks bring arms control treaty between Russia and USA”, The Guardian, 2 Apr 2009,
russia-nuclear-relations, (e.t. 05.03.2019).

Borger, Julian and Martin Pengelly, “Trump says US will withdraw from nuclear arms treaty with Russia”, The Guardian, 21 Oct. 2018, russia, (e.t. 09.04.2019).

Borger, Julian, “US says it will pull out of INF treaty if Russia does not comply within
60 days”, The Guardian, 4 December 2018, deadline, (e.t. 20.07.2019).

Calmes, Jackie, “Obama Asks Russia to Join in Reducing Nuclear Arms”, The New York Times, June 19, 2013, reducing-nuclear-arms.html, (e.t. 05.04.2019)

Chirikov, Sergei, “Russia Says it Won’t Destroy Missiles U.S. Claims Break INF Treaty”, March 19, 2019, The Moscow Times, us-claims-break-inf-treaty-a64864, (e.t. 19.07.2019).

“Donald Trump Confirms US withdrawal from INF Nuclear Treaty”, The Guardian, 16.02.2019,
confirms-us-withdrawal-nuclear-treaty, (e.t. 20.03.2019).

Emmott, Robin, “U.S. gives Russia 60 days to comply with nuclear treaty”, December 4, 2018, REUTERS, gives-russia-60-days-to-comply-with-nuclear-treaty-idUSKBN1O32C3, (e.t. 20.07.2019).

“Foreign Minister Sergey Lavrov delivers a speech and answers questions during debates at the 51st Munich Security Conference, Munich, February 7, 2015”, The Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation,
/asset_publisher/cKNonkJE02Bw/content/id/949358, (e.t. 07.04.2019)

Gordon, Michael R., “Russia Deploys Missile, Violating Treaty and Challenging Trump”, The New York Times, Feb.14, 2017, control-treaty.html, (e.t. 09.04.2019).

Gordon, Michael R., “Russia Has Deployed Missile Barred by Treaty, U.S. General Tells Congress”, The New York Times, March 8, 2017, , (e.t. 09.04.2019).

Gordon, Michael R., “U.S. Says Russia Tested Cruise Missile, Violating Treaty”, The New York Times, July 28, 2014, missile-in-violation-of-treaty.html, (e.t. 07.04.2019).

Gordon, Michael R.,“U.S. Says Russia Tested Missile, Despite Treaty”, The New York Times, January 29.2014, says-russia-tested-missile-despite-treaty.html, (e.t. 07.04.2019)

Historic Documents of 1987,Washington, Congressional Quarterly Inc., 1988, p.995.

Holland, Steve, “Trump wants to make sure U.S. nuclear arsenal at ‘top of the pack’ ”, REUTERS, February 23, 2017, exclusive/trump-wants-to-make-sure-u-s-nuclear-arsenal-at-top-of-the-pack- idUSKBN1622IF ,(e.t. 23.09.2019).

“INF nuclear treaty: Russia follows US in suspending pact”, 2 February 2019, BBC, , (e.t. 18.07.2019).

“Interview with Donald Trump; Trump Weighs in on New Polls, Top Campaign Issues”, CNN, October 20, 2015,
, (e.t. 25.09.2019).

Kramer, Andrew E. and Megan Specia, “What Is the I.N.F. Treaty and Why Does It Matter”, The New York Times, , (e.t. 22.03.2019).

Kramer, Andrew E., “Russia Pulls Out of I.N.F. Treaty in ‘Symmetrical’ Response to
U.S. Move”, The New York Times, Feb. 2, 2019, , (e.t. 11.07.2019).

Lander, Mark and Steven Erlanger , “U.S. and Russia Activate an Arms Control Treaty”, The New York Times, Feb5, 2011, , (e.t. 05.04.2019).

Macfarquar, Neil, “Russia Shows Off New Cruise Missile and Says It Abides by Landmark Treaty”, The NewYork Times, Jan.23, 2019, , (e.t. 19.07.2019).

Macfarquar, Neil, “With Big Red Stamp, Russia Singles Out What It Calls ‘Fake’ News”, The New York Times, Feb.22,2017, foreign-ministry-.html?module=inline, (e.t. 09.04.2019).

Mason, Jeff and James William, “Trump to talk to Russia’s Putin about substantially reducing nuclear weapons”, REUTERS, July 13, 2018, putin-about-substantially-reducing-nuclear-weapons-idUSKBN1K3216, (e.t. 25.09.2019).

“Nuclear Arms Reduction Deals to Become Multilateral – Lavrov”, Sputnik News, 22.06.2013,
Reduction-Deals-to-Become-Multilateral–Lavrov/, (e.t. 05.04.2019).

Nuclear Posture Review 2018, February 2018, Office of the Secretary of Defence, POSTURE-REVIEW-FINAL-REPORT.PDF, (e.t. 10.07.2019)

“Obama eyes Russia deal to cut nuke arms”, Hürriyet Daily News, June 19,2013, , (e.t. 07.04.2019).

“Obama Nükleer Silahsızlanma Çağrısı Yaptı”, VOA, 19 Haziran 2013, yapti/1684932.html,(e.t. 05.04.2019).

“President Donald J. Trump’s State of the Union Address”, January 30, 2018, union-address/,(e.t. 10.07.2019).

“Presidential Address to Federal Assembly”, “February 20, 2019, , (e.t. 28.07.2019).

Presidential Address to the Federal Assembly”, March 1, 2018, , (e.t. 07.06.2019).

“Putin formally suspends INF treaty”, Hürriyet Daily News, July 3, 2019, , (e.t. 20.07.2019).

“Putin says Russia prepared to drop START treaty”, Hürriyet Daily News, June 06 2019,
treaty-143985, (e.t. 20.07.2019).

“Putin Signs Decree Suspending INF Nuclear Pact”, March 4, 2019, The Moscow Times, suspending-inf-nuclear-pact-a64702, (e.t. 19.07.2019).

Rampton, Roberta and Stephen Brown, “Obama challenges Russia to agree to deeper nuclear weapon cuts”, REUTERS, June 20, 2013, obama-berlin-nuclear-idUSBRE95J01K20130620 , (e.t. 05.04.2019)

“Remarks by President Barack Obama In Prague As Delivered”, April 5, 2009, obama-prague-delivered, (e.t. 03.04.2009).

“Remarks by the President in the State of the Union Address”, February 12, 2013, president-state-union-address, (e.t. 07.04.2019).

“Remarks by Vice President Biden at 45th Munich Conference on Security Policy”, February 07, 2009, vice-president-biden-45th-munich-conference-security-policy , (e.t. 02.04.2019).

Richter, Paul, “Clinton and Russia’s Lavrov meet”, March 7, 2009, Los Angeles Times, story.html, (e.t.21.07.2019).

“Russia denies breaking treaty after alleged missile deployment”, BBC, 15 February 2017, , (e.t. 09.04.2019 ).

“Russia Says It Met Nuclear Limits, Questions US Compliance” ,February 5, 2018, VOA, us-compliance, (e.t. 12.07.2019).

“Russian defense ministry says US started production of banned missiles two years ago”, TASS, Moscow, February 2, , (e.t.18.07.2019).

“Russian Senate Rules to Leave Nuclear Arms Treaty in Unanimous Vote”, June 26, 2019, The Moscow Times, senate-rules-leave-nuclear-arms-treaty-unanimous-vote-a66167, (e.t. 20.07.2019).

“Rusya INF Anlaşmasını askıya aldı”, DW, 04.03.2019, ask%C4%B1ya-ald%C4%B1/a-47766039, (e.t. 22.03.2019)

Sanger, E.David and J.William Broad, “US Suspends Nuclear Arms Control Treaty with Russia”, February 1, 2019, The New York Times, , (e.t. 16.02.2019)

Smith, David, “Trump calls on US to ‘greatly strengthen and expand’ nuclear weapons capability”, The Guardian, 22 December 2016, news/2016/dec/22/donald-trump-tweets-expand-nuclear-weapons , (e.t. 28.06.2019).

“The INF Treaty – NATO’s position”, June 2019, factsheet-INF-Treaty_en.pdf, (e.t. 10.07.2019).

Traynor, Ian, “Barack Obama launches doctrine for nuclear- free world”, April 5, 2009, The Guardian, weapons-barack-obama, (e.t. 02.04.2019).

“Treaty Between The United States Of America And The Russian Federation On Measures For The Further Reduction And Limitation Of Strategic Offensive Arms”, , (e.t. 06.04.2019).

“Treaty Between The United States Of America And The Union Of Soviet Socialist Republics On The Elimination Of Their Intermediate-Range And Shorter-Range Missiles”, , (e.t. 04.04.2019).

“Treaty Between The United States Of America And The Union Of Soviet Socialist Republics On The Elimination Of Their Intermediate-Range And Shorter-Range Missiles(INF Treaty)”, , (e.t. 04.04.2019.)

“US missile defense facilities in Europe located within Russia’s reach, says commander”, December 17, TASS, , (e.t. 20.07.2019).

Woolf, Amy F., “Next Steps in Nuclear Arms Control with Russia: Issues for Congress”, January 6, 2014, , (e.t.
07.04.2019).

Wroughton, Lesley and Mohammed Arshad, “U.S. says to withdraw from arms control treaty in six months”, February 1, 2019, REUTERS, arms-control-treaty-in-six-months-idUSKCN1PQ4VW, (e.t. 19.07.2019).