Demiryollarının devletleştirilmesi

24 Mayıs 1924’te Demiryollarının devletleştirilmesinin yıldönümünde anımsatmalar

” Çıktık açık alınla on yılda her savaştan, /On yılda on beş milyon genç yarattık her yaştan; /Başta bütün dünyanın saydığı Başkumandan; /Demir ağlarla ördük Anayurdu dört baştan.” 
(10.yıl Marşından)

Sonsuzluğa göçen Atatürk ve Behiç Erkin başta olmak üzere Kurtuluş Savaşı ve sonraki sürecin kahraman demiryolcularını ve saygı ve sevgi ile anıyorum.(1)

O güzel insanlar vicdani görevlerini yaptılar. Savaş sürecinde şehit oldular. Ya da sonrasında gazi olmanın guru ile ömürlerini doldurup sonsuzluğa göçtüler.

O kahraman yurtseverlerin anılmaya gereksinmeleri yoktur.

– Bilgiden bilenmiş keskin bir irade oluşturmak için,

– Vatandaşlıktan yurttaşlığa(**)  yükselmek için ,

– Ülke yönetimini yağmacıların, közkamanların(*) eline bırakmamak için onların başardıklarını yurttaşlar olarak anlayarak  anmak için  belleklerimizi yenilemeye ihtiyacımız var.

 ÖZET BİLGİ

1851 – Osmanlı topraklarındaki ilk demiryolu İskenderiye-Kahire (211 km) arasında imtiyaz verilen İngiliz şirketçe yapıldı ve 1854’te çalışmaya baladı

1856 – 23 Eylül 1856’da Anadolu’daki ilk demiryolu olacak İzmir-Aydın hattının imtiyazını İngiliz ORC (Ottoman Railway Company) şirketi alır. Bu imtiyaz ile hattın her iki yanında 30’ar millik sahada kömür madeni, taş ocağı ve ormanları kullanma hakkı verildi.

1860 yılında hizmete girdi.(1)

– Osmanlı İmparatorluğu döneminde daha çok yap-işlet modeli ile sermaye sahiplerince işletilen demir yolları, 24 Mayıs 1924 tarihinde çıkarılan 506 sayılı Kanun ile devletleştirilmeye başlanmış ve Anadolu – Bağdat Demiryolları Müdüriyet-i Umumiyesi adı ile yapılandırılmıştır.

– Daha sonra demir yollarının yapımı ve işletilmesinin bir arada yürütülmesi ve daha geniş çalışma imkânları verilmesini sağlamak amacıyla çıkarılan 31 Mayıs 1927 tarih ve 1042 Sayılı Kanun’la Devlet Demiryolları ve Limanları İdare-i Umumiyesi adını almıştır.

– 1953 yılına kadar katma bütçeli bir devlet idaresi şeklinde yönetilen kuruluş, 29 Temmuz 1953 tarihli 6186 Sayılı Kanun ile “Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları İşletmesi (TCDD)” adı altında Kamu İktisadî Devlet Teşekkülü haline getirilmiştir.

– Son olarak uygulamaya konulan 233 sayılı KHK ile “Kamu İktisadî Kuruluşu” hüviyetini almıştır

Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları ya da kısaca TCDD, Türkiye Cumhuriyeti’ndeki demir yolu taşımacılığını düzenleyen, işleten ve kontrol eden resmi kurumdur.

Çok Pahalı Karayolu Taşımacılığı Payı:

Günümüzde hala Türkiye’de karayolu yük taşıma payı % 94, demiryolu yük taşıma payı ise % 4’dür.

* 1960’lı yıllarda karayolu %50, demir yolu %30

*  1985’den bu yana demir yolunun payı %10’un altında kalmıştır.

* Türkiye’de karayolu yolcu taşıma payı %96, demir yolu yolcu taşıma payı ise %2’dir.

Devri zamanın başbakan ve cumhurbaşkanlığı yapan Turgut Özal da demir yolları ile ilgili “modası geçmiş bir ulaşım yöntemi” ve “Demir yolu komünist ülkelerin tercihidir, çünkü ulaşımı merkezi denetim amaçlıdır” demişti.

****

Behiç Erkin Atatürk’ün, en yakın ve en eski çalışma arkadaşlarındandı. Büyük Önder’in özel mektuplarla düşüncelerini paylaştığı, ülke ve dünya sorunları üzerinde fikir alışverişinde bulunduğu sayılı kişilerdendi. Ona ”Erkin” soyadını Atatürk vermiştir. Bu adı verme sebebi, Behiç Bey’in kişiliğidir. Atatürk’e göre “erkin” demek: “her koşul altında kendi doğrularını dile getirme cesaretini gösteren ve o doğruları uygulayan, özgür kalmayı başaran,  bağımsız fikirli kişi” demektir.

Behiç Bey, Kurtuluş Savaşı’nda üstlendiği bu önemli görevi ve sağladığı başarılardan dolayı “T.B.M.M. Takdirnamesi” ve “İstiklal Madalyası” ile onurlandırılmıştır.

Behiç Erkin “lojistik[i] kavramının henüz çok az bilindiği bir zamanda asker, erzak ve silahların cephelere sevkini büyük başarıyla gerçekleştirmiştir. Bu görevi kendisine doğrudan doğruya Mustafa Kemal Paşa vermiştir. Paşa onu görevlendirirken şöyle konuşur: “Behiç Bey, ben cephelerde ne yapılacağını biliyorum, siz de cephelere asker, mühimmat ve erzak sevkiyatının nasıl yapılacağını biliyorsunuz. Demiryolu bugün başta gelen sevkiyat aracımızdır. Ne var ki başarı, demiryollarının, işin ehli biri tarafından yönetilmesiyle mümkün olabilir. Bunu ancak siz başarabilirsiniz. Demiryollarının başına sizin geçmenizi isterim. Zaten Gelibolu Harbi’nde de bu görevi layıkıyla yapmadınız mı? Siz cephelere askerlerimizi getirmekte başarılı olun ki, ben de cephelerde başarılı olabileyim.” Behiç Bey görevi bir şartla kabul eder: İşine kimsenin karışmaması… Mustafa Kemal Paşa bu koşulu memnuniyetle kabul eder.

Demiryollarına “Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları” adını verdirdi. Bu nedenle Türkiye Cumhuriyeti’nde demiryollarının kurucusu sayılır ve adı aynı nedenle birçok kaynakta adı  “Demiryollarının Babası” olarak geçer. (4)

****

Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları ya da kısaca TCDD, Türkiye Cumhuriyeti’ndeki demir yolu taşımacılığını düzenleyen, işleten ve kontrol eden resmi kurumdur.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde daha çok yap-işlet modeli ile sermaye sahiplerince işletilen demir yolları, 24 Mayıs 1924 tarihinde çıkarılan 506 sayılı Kanun ile devletleştirilmeye başlanmış ve Anadolu – Bağdat Demiryolları Müdüriyet-i Umumiyesi adı ile yapılandırılmıştır. Daha sonra demir yollarının yapımı ve işletilmesinin bir arada yürütülmesi ve daha geniş çalışma imkânları verilmesini sağlamak amacıyla çıkarılan 31 Mayıs 1927 tarih ve 1042 Sayılı Kanun’la Devlet Demiryolları ve Limanları İdare-i Umumiyesi adını almıştır.

Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları ya da kısaca TCDD, Türkiye Cumhuriyeti’ndeki demir yolu taşımacılığını düzenleyen, işleten ve kontrol eden resmi kurumdur.

OSMANLI DÖNEMİ (1856 – 1922)

Osmanlı İmparatorluğu döneminde daha çok yap-işlet modeli ile sermaye sahiplerince işletilen demir yolları, 24 Mayıs 1924 tarihinde çıkarılan 506 sayılı Kanun ile devletleştirilmeye başlanmış ve Anadolu – Bağdat Demiryolları Müdüriyet-i Umumiyesi adı ile yapılandırılmıştır. Daha sonra demir yollarının yapımı ve işletilmesinin bir arada yürütülmesi ve daha geniş çalışma imkânları verilmesini sağlamak amacıyla çıkarılan 31 Mayıs 1927 tarih ve 1042 Sayılı Kanun’la Devlet Demiryolları ve Limanları İdare-i Umumiyesi adını almıştır.

Osmalı topraklarında demir yolu macerası ilk olarak 211 Km’lik Kahire-İskenderiye hattının imtiyazının verilmesi ile başlar. Henüz 1866 yılında Osmanlı toprakları üzerindeki demir yolu hattının uzunluğu 519 km’dir. Bu hattın 1/4’lük yani 130 km’lik bölümü Anadolu toprakları üzerinde, geri kalan 389 km’lik bölümü Köstence-Tuna ile Varna-Rusçuk arasında yer alır.

Anadolu’da demir yolunun tarihi 22 Eylül 1856’da ilk demir yolu hattı olan 130 km’lik İzmir (Alsancak)-Aydın Demir yolu için bir İngiliz firmasının (ORC) ilk kazmayı vurmasıyla başlar. İmtiyaz İzmir Valisi Mustafa Paşa zamanında, 1857 yılında “İzmir’den Aydın’a Osmanlı Demir yolu” kumpanyasına devredilmiştir. Böylece Anadolu topraklarındaki ilk demir yolu hattı olan 130 km’lik bu hat 10 yıl süren bir çalışmayla 1866 yılında Sultan Abdülaziz zamanında tamamlandı.

CUMHURİYET DÖNEMİ

1923-1940 DÖNEMİ

Bu dönemde demir yolları devletleştirilmiş ve yeni hatlar oluşturulmuştur. 24 Mayıs 1924 tarihinde demir yollarının devletleşmesi için Anadolu-Bağdat Demiryolları Müdüriyeti Umumiyesi kuruldu. 31 Mayıs 1927 tarihinde Devlet Demiryolları Limanları İdare-i Umumiyesi kuruldu. Böylece demir yollarının yapımı ve işletmesi bir arada yürütülmeye başlandı. Anadolu topraklarında 1923 yılı itibarı ile 4559 km olan demir yolu hattı 1940 yılına kadar gerçekleştirilen çalışmalarla 8637 km’ye ulaşmıştır.

1940-1960 DÖNEMİ

1940-1960 yılları demir yolları açısından “Durgunluk dönemi”dir. Gerçekten de İnönü dönemindeki ekonomik kıtlığa, imkânsızlıklara rağmen, demir yolu yapımı II. Dünya Savaşı’na kadar sürdürülmüştür. Savaş nedeniyle 1940’dan sonra ise yavaşlamıştır. 1923-1960 yılları arasında yapılan 3.578 km’lik demir yolunun 3.208 km’si, 1940 yılına kadar tamamlanmış olanlardır. Bu dönemde kurum Ulaştırma Bakanlığı’na bağlanarak 22 Temmuz 1953’de ismi “Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları İşletmesi (TCDD)” adını aldı. Statüsü ise İktisadî Devlet Teşekkülü haline getirildi. 1955 yılında ilk elektrikli hat olan Sirkeci-Halkalı banliyö hattı açılmıştır.

1960-2000 DÖNEMİ

Kurtuluş Savaşı’ndan sonra tüm olanaksızlıklar içinde yılda ortalama 240 km uzunluğunda demir yolu yapılırken, 1960 yılından sonra gelişen teknoloji ve maddi olanaklara rağmen yılda sadece 39 km’lik demir yolu yapılabilmiştir. Bu tarihlerde demir yollarının geri plana atılmasının temel sebebi devletin ulaşım politikasının değişmiş olmasıdır.[9] Eski Başbakan ve Cumhurbaşkanı Turgut Özal da demir yolları ile ilgili “modası geçmiş bir ulaşım yöntemi” ve “Demir yolu komünist ülkelerin tercihidir, çünkü ulaşımı merkezi denetim amaçlıdır” demiştir.

Sonuç olarak, 1960-1997 yılları arasında, demir yolu uzunluğu %11 artmıştır. Ulaştırma sektörleri içindeki yatırım payları ise; 1960’lı yıllarda karayolu %50, demir yolu %30 pay alırken, 1985’den bu yana demir yolunun payı %10’un altında kalmıştır. Türkiye’de karayolu yolcu taşıma payı %96, demir yolu yolcu taşıma payı ise %2’dir. Demiryollarının, mevcut altyapı ve işletme koşullarının iyileştirilmemesi ve yeni koridorlar açılamaması nedeniyle yolcu taşımacılığındaki payı bu yıllarda %38 oranında gerilemiştir.

2000 VE SONRASI DÖNEMİ

2002 yılında yaklaşık 14 milyon ton yük taşımacılığı gerçekleştirilmiş bulunmaktadır. Yük taşımacılığı sadece yurt içinde taşınan malları değil yurt dışından gelip başka ülkelere giden malzemeleri de kapsamaktadır.

Türkiye ulaşım sistemi içerisinde karayolu-demir yolu yük taşıma paylarına bakıldığında, karayolu yük taşıma oranı % 94, demir yolu yük taşıma payı ise % 4’dür.

TCDD hem varolan hatların yenilenmesi hem de yeni hatlar eklenmesi için sürekli devam eden bir çalışma içindedir. Özellikle varolan eski ray teknolojisini yenileyip yeni ve daha güncel bir sistem olan hızlı tren sistemine geçiş yapmaktadır.

TCDD 2003 yılında hızlı tren hatları döşemeye başladı. İlk hat olan Ankara-İstanbul hattı 533 kilometredir. Hattın Ankara-Eskişehir kısmı 245 km.’den oluşmaktadır ve yolculuk süresi 65 dakikadır. İstanbul (Pendik)-Ankara arası yolculuk süresi ise 4 saat 5 dakikadır. Deneme seferleri 23 Nisan, 2007, ticarî seferler 13 Mart, 2009’da başlamıştır. (6)

Kaynaklar

(*) Közkaman: “Közkaman”, bilinçli bir şekilde kendi halkına ihanet eden, ontolojik bir yabancılaşma içinde bulunan, öteki diye tabir edilen ve kimlik yitimi ile karşı karşıya kalan kişilere denir. Közkaman terimi ilk defa Manas Destanı’nda geçmiş ve buradan alınıp edebi ve siyasi bir terminoloji haline getirilmiştir.

(**) Türkiye Cumhuriyeti kimliği olanlar vatandaş; hak ve yükümlülüklerinin bilicide olanlara ise yurttaştır.

(1) Elde demiryolu döşeyecek yeteri kadar amele taburu askeri ve çevre köylerde erkek kalmadığı için –erkekler silah altıdaydı- tüm yaşlı erkek, kadın ve elleri biraz alet tutabilecek yaşta çocukları seferber olur. Kurmay Albay Behiç (Erkin) Bey‘in önderliği ve mucizevi çabasıyla Azarıköy Dekovil Hattı çok kısa sürede tamamlanır. (http://www.hayatizi.com/buyuk-taarruzun-az-bilinen-yuzu/)

(2) http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=158112

(3) Kurtuluş Savaşında Demiryolculuk (https://belleten.gov.tr/tam-metin/1926/tur )

(4) http://www.cihandura.com/tr/makale/DEMIRYOLLARIMIZIN_BABASI_BEHIC_ERKIN

(5)http://kentvedemiryolu.com/gecikmis-bir-kitap-tanitma-yazisi-behic-erkinin-hatirati/

(6) TCDD,22/04/2013