GEOMETRİ DE TÜRKÇELEŞME

ARAPÇA FARSÇA YERİNE Türkçe Terimler için Kitap yazdı: Mustafa KEMAL ATATÜRK

Bilimsel terimlerin Türkçeleştirilmesinde karşımıza çıkan ilk adım yine, Atatürk’ün 1936-37 kış aylarında kendisinin yazdığı ve geometri öğretiminde yol gösterici olarak tasarlanan 44 sayfalık bir geometri kitabı. Kitap, 1937’de Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yazar adı konmadan yayınlanmış, 1971 yılında da ikinci bir baskısı Türk Dil Kurumu tarafından çıkarılmış. Kitapta yer alan, günümüzde de kullanılmakta olan pek çok terim, Atatürk tarafından türetilmiş. Atatürk’ün türettiği sözcükler ile daha önce kullanılan Osmanlıca sözcükler karşılaştırıldığında yapılan işin önemi ortaya çıkıyor. Tablodan da görülebileceği gibi bugün kullandığımız matematik terimlerinin hemen hemen tamamı Atatürk tarafından türetilmiş, başka bir ifadeyle bu sözcüklerin büyük çoğunluğu tutmuş. Atatürk’ün önerdiklerinden sadece “varsayı, pürüzma, dikey üçgen, dikey açı, tümey açı, imsiy, ökül, yüre” terimleri yerine, bugün sırasıyla “varsayım, prizma, dik üçgen, dik açı, tümler açı, benzerlik, tüm/bütün, küre” terimleri kullanılıyor.

Atatürk’ün Getirdiği Geometri Terimleri

Bu’ud – boyut

mekan – uzay

satıh – yüzey

kutur – çap

nısf-ı kutur – yarıçap

kavis – yay

muhit-i daire – çember mümâs – teğet

zâviye – açı

re’sen mütekabil zâviyeler – ters açılar

zâviyetan’ı mütabâdiletân-ı dâhiletan – iç ters açılar

kaaide – taban

ufkî – yatay

şâkulî – düşey

amûd – dikey

zâviyetân-ı mütevâfıkatân – yöndeş açılar

va’zîyet – konum

mustatîl – dikdörtgen

muhammes – beşgen

müselles-i mütesâviyü’l-adlâ’ – eşkenar üçgen

müselles-i mütesâviyü’ssâkeyn –

ikizkenar üçgen şibh-i

münharif – yamuk

mecmû – toplam

nisbet – oran

tenasüb – orantı

mesâha-i sathiyye – alan

müştak – türev

müsavi – eşit

mahrut – koni

faraziye – varsayı

hat – çizgi

mukavves – eğri

seviye – düzey

dılı – kenar

muvazi – paralel-koşut

menşur – pürüzma

hattı mail – eğik

veter – kiriş

re’s – köşe

zaviyei hadde – dar açı

hattı munassıf – açıortay

muhit – çevre

kaim zaviyeli müselles – dikey üçgen

tamamlıyan zaviye – tümey açı

murabba – kare

mümaselet – imsiy

umumi totale – ökül

küre – yüre

Selen Atasoy