Dağıstan’da yaşayan Müslüman- Türk topluluğu, Kafkas İslam Ordusu şehitlerine vefa göstergesi olarak şükran abidesi inşa ettiler. Yaklaşık 6 metre olan anıtın açılış töreni 15 Aralık’ta Mahackale’nin banliyösü, Tarki-Tau Dağı’nın eteklerinde gerçekleşti. Anıtın açılışı, Dağıstan kentinin kurtuluşunun ve Birinci Dünya Savaşı’nın sona ermesinin yüzüncü yıl dönümüne denk getirildi.
Bilindiği gibi Birinci Dünya Savaşının sonlarına doğru Rusya’da gerçekleşen Bolşevik İhtilalinden sonra Azerbaycan Türklerinin yaşamak zorunda kaldıkları terör ve katliam olaylarının bir benzeri de Kuzey Kafkasya’daki Müslüman Türkler yaşamıştı. Bolşevikler Kuzey Kafkasya ve Dağıstan’ı ele geçirmek için yoğun faaliyet yürütüyorlardı. Bu kapsamda Mahaçkale, Temirhan – Şura gibi önemli merkezleri denetimi altına almışlar, Bakü’den Mahaçkale’ye kadar uzanan demiryolu hattının büyük kısmını kontrol ediyorlardı.
Karışıklık içinde bulunan Dağıstan temsilcileri Trabzon Konferansı’na, ardında Batum Konferansına katılmışlar ve burada Türk Heyetiyle görüşerek Osmanlı Devletinden yardım talebinde bulunmuşlardı.
Osmanlı Devletinden alınan siyasi destek sonucunda 11 Mayıs 1918’de Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin kurulduğu ilan edildi. Kurulan devleti Osmanlı Devleti resmen tanıdı. Arkasından da 8 Haziran 1918’de Batum’da Osmanlı Devleti ile Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti Arasında Dostluk ve İşbirliği antlaşması imzalandı. Bu anlaşma ile Osmanlı Devleti Kuzey Kafkasya Cumhuriyetine askeri yardımda bulunmayı resmen kabul ediyordu. Bu gelişmeler üzerine Sovyet Rusya’nın tahrikiyle Bolşevikler harekete geçti. Buna karşın Osmanlı Subaylarının teşkil ettiği Dağıstan Milisleri 4 Ağustos 1918’de şehri Bolşeviklerden aldı. Ancak Bakü’de Kafkas İslam Ordusu karşısında tutunamayarak bölgeye gelen Albay Bicerakov kuvvetleri 15 Ağustos 1918’de Derbent’i daha sonra kuzeye ilerleyerek Mahaçkale’yi işgal etti. Ermeni milislerin de kendisine katılmasıyla iyice güçlenen Bicerekov kuvvetlerine karşı Nuri Paşa 20 Eylül 1918’de 15.Piyade tümenine Derbent’i kurtarması için emir verdi. 15. Piyade Tümeni Dağıstan Milislerinden meydana getirilmiş ve adı ise Kuzey Kafkasya ordusu olarak adlandırılıştı. Komutanlığa ise Çerkez asıllı Yusuf İzzet Paşa getirilmişti. Oluşturulan Kuzey Kafkasya Ordusu kurmay başkanlığına Dağıstan’da Milis Kuvvetleri oluşturmak faaliyetlerinde bulunan Yarbay İsmail Hakkı (Berkok) tayin edildi. Nihayet yürütülen çetin muharebeler sorasında 6 Ekim’de Derbent, 27 Ekimde Temirhan – Şura ele geçirildi. 8 Kasım 1918’de Türk Ordusunun Mahackale’ye girmesiyle birlikte Dağıstan harekatı fiilen tamamlanmış oldu.
Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı’nın Azerbaycan Bilimler Akademisi – Tarih Enstitüsü işbirliği ile Azerbaycan’ın Gence şehrinde düzenlemiş olduğu “8. Uluslararası Atatürk Kongresi”, Kars’ta gerçekleştirmiş olduğu “100. Yılında Sovyet İhtilali, Gelişimi ve Bölgesel Etkileri Uluslararası Sempozyumu” ve Bakü’de düzenlenen “I. Dünya Savaşı Döneminde Osmanlı Devleti-Azerbaycan İlişkileri ve Kafkas İslam Ordusu” konulu sempozyumlara katılan Kumuk Başkanı, Yoldaş Gazetesi Genel Yayın Yönetmeni, Doç. Dr. Kamil Aliyev, Prof. Dr. Hacı Murat Konak ve Prof. Dr. Sevinç Aliyev’in girişimleri ile Kafkas İslam Ordusu şehitlerine anıt fikri olgunlaştı.
Yerleştirilen anıt Tarkin kumtaşından 6 metre yüksekliğe sahip doğal bir taş blok. Ön yüzüne iki adet siyah mermer levha üzerinde, Türklerin milli sembolü olan hilal ve beş köşeli bir yıldız monte edilmiş ve taş blok Kumuk kapısının iskeleti ile sembolik olarak taçlandırılmış. Taştan bir güneş disk ile sabitlenmiş çapraz çubuk üzerine iki tarih işlenmiş: 1918 – 2018. Ayrıca anıtın üzerine Kumuk, Türk ve Rus metinleri oyulmuştur.
Anıt üzerindeki Türkçe metni merkezimiz başkanı Prof. Dr. Mehmet Ali Beyhan kaleme almıştır.
“I. Dünya Savaşı’nın son günlerinde, 5 Ekim 1918 tarihinde İzzet Paşa komutasındaki Osmanlı askerleri, Dağıstanlı kardeşlerinin yardımına geldi. Derbent’i, 24 Ekimde Temirhan-Şura şehrini, 7 Kasımda İncikala’yı düşman işgalinden kurtardılar.
Dağıstan kentlerinin kurtuluş mücadelesinde, Anadolu’nun muhtelif yerlerinden gelen Osmanlı askerleri, Dağıstan topraklarını kanlarıyla suladılar, Dağıstanlı gönüllü kardeşleriyle omuz omuza savaştılar. Kumuk halkını, Daşnak ve Rus kazaklarına karşı müdafaa ederken 192 şehit verdiler.
Şimdi burada, ikinci vatanları bu toprakların bağrında, isimsiz mezarlarında ebedi istirahatgahlarında yatıyorlar. Bu şehitlerden 69 kahraman asker, Tarki Dağı eteklerinde Ağaçavul Mezarlığı’nda gömülüdür.
Bu abide, Dağıstan halkının bu isimsiz kahramanlara bir vefa nişanesi olarak dikilmiştir. Ruhları Şad Olsun.”
Şehitler Abidesi’nin yapılmasına vesile olan Dağıstanlı soydaşlarımız Prof. Dr. Hacı Murat Konak, Doç. Dr .Kamil Aliyev, Zalimhan Valiyev, Mehmet-Amin Magomedov, Şamil Saliyev, Vahid Vahidov, Nadir-Soltan Magomedov, Kumuk toplumunun başkanı Ressam-Abdul Zahir Musayev’e, Azerbaycanlı soydaşımız Prof. Dr. Sevinç Aliyev ve Türk Dünyası’nda kurumsal işbirliğinden dolayı Azerbaycan Tarih Enstitüsü akademiyasına Atatürk Araştırma Merkezi çalışanları olarak şehit soydaşlarına gösterdikleri bu vefa örneğine şükranlarımızı sunuyoruz.