Köy Enstitüleri – Türkiye’nin yarım kalmış gelişme öyküsü

Bir zamanlar Köy Enstitüleri vardı. Yurdun dört yanına ışık saçardı. Orada çocuklar vardı ki, 3 numaraya vurulmuş saçları, ellerinde tahta bavulları ve o bavulların içinde biraz kuru ekmek, birkaç da kitap…Umutlarını yeşertemeden kundaklandı o tahta bavulluların ormanı…

Eğitim alanında Türkiye Cumhuriyetinin gelmiş geçmiş en önemli değerlerinden, ülkemizi karanlıktan aydınlığa taşımasını sağlayacak ve her ismini duyduğumda bende derin hüzün uyandıran çok önemli bir eğitim girişimiydi “Köy Enstitüleri.”

Bu ülkenin kara bahtını değistirmek için ortaya atılmış ve her iyi şey gibi bizi çok erken terk etmiş, Türkiye’nin asla kapanmayacak yarasıdır. Türkiye’nin bu yarım kalmış gelişme öyküsünü iyi okuyun, çünkü bu hepimizin hikâyesi…

Osmanlı daha yeni Kurtuluş Savaşı’nın pençesinden çıkmış ve yaklaşık 16 milyon insandan yüzde 75’i köylerde yaşıyor. Halkın çoğunluğu, yani 13,5 milyonu okuma-yazma bilmiyor (yüzde 92’si kadın olmak üzere). 40 bin köyün sadece 5 bininde okul ve öğretmen var. 1 milyon 700 bin çocuktan sadece 300 bini okula gidebiliyor.

İşte bu kırsal kesimin çocuklarını yerinden yurdundan ayırmadan eğitilmelerini amaçlayan, köylere aydınlığı taşıyıp, dönemin zor ve olumsuz şartları dahilinde köylere öğretmen yetiştirip, cehalete karşı açılan en büyük savaştı Köy Enstitüleri.

Bu Enstitülerin kuruluş öyküsü ise, Atatürk’ün 1935 yılında Saffet Arıkan’a (Milli Eğitim Bakanı), askerlikleri sırasinda okuma-yazma öğrenmiş çavuşlardan eğitmen yetiştirmesini önermesiyle başlar. Atatürk “Bu memleketin asıl sahibi ve toplumsal varlığımızın asıl nedeni köylüdür. Işte bu köylüdür ki bugüne kadar bilgi ışığından yoksun bırakılmıştır. Bu nedenle bizim takip edeceğimiz eğitim siyasetinin temeli, evvela mevcut cehaleti yok etmektir” demiştir.

Atatürk, feodal toplumun yerine çağdaş ve sanayi toplumu yaratmayı hedefliyordu. Cumhuriyet ideolojisi ise, kişiyi kul olmaktan çıkarıp, özgür yurttaşlar konumuna çıkarmaktı.

Atatürk’ün himayesi altında, 1936’da Enstitülerin ilk adımı olan “Eğitim Kursları” açılır. Saffet Arıkan bunun üzerine köyde eğitim konusunda bilgi ve yeteneğine güvendiği Ismail Hakkı Tonguç’u İlköğretim Müdürlüğü’ne getirir. Daha sonra bu çalışma Hasan Ali Yücel’in (1938 itibari ile) Milli Eğitim Bakanlığına üstlenmesiyle birlikte daha da genişletilir. Atatürk 1938’de vefaat ettiği için, bu “eğitim devrimi” Ismet Inönü’nün himayesi altında gerçekleşir. Öğretmen yetiştirmek üzere, 17 Nisan 1940 tarihinde Köy Enstitüleri 21 ayrı bölgede faaliyete geçer.

Okulların, demiryoluna yakın, geniş arazili yerlerde olmasına dikkat edilmiştir. “Eğitim içinde üretim” anlayışını benimseyen bu okulların özü, köylerinde ilkokuldan sonra okuyamamış, zeki ve hevesli çocukların devlet tarafından okutulması, çagdaş, iş içinde eğitim gören, zorluklara karşı dirençli, kültürlü, bilinçli, çevresine yararlı, Atatürkçü ve demokrat, kendilerine güvenen insan yetiştirmekti. (Şunu da belirtmek istiyorum burada: Köy Enstitüleri hiçbir zaman devlete yük olmamıştır. Bu okullar ekonomiye katkısı bulunan tarım, teknik ve kültür yuvalarıdı. Kurulan her Enstitünün binası, o bölgenin köylülerinin yardımlarıyla yapılmış, böylece halkın bu kurumları sahiplenmesi ve benimsemesi sağlanmıştır. Her okula ayrılan yaklaşık bin dönümlük arazide öğrencilere pratiğe yönelik eğitim verilmiş ve kendi ürettikleri ürünlerin gelirleriyle okullarının gereksinimlerini karşılayabilmişlerdir). Öğrenciler yanlız bir dalda değil, kendi köylerine yararlı olabilecekleri her dalda eğitiliyordu. Kültür, sanatın her dalı, spor, folklor, tiyatro, edebiyat.

Enstitülerde teorik ve pratik dersler eşit ağırlıklıydı. Derslerin yarısında genel kültür ve meslek dersleri, diğer yarısında ise uygulamalı tarım ve teknik dersleri vardı. Gündelik yaşamda işlerine yarayacak (yöresel özellikler göz önünde bulundurularak) konservecilik, balıkcık, halıcılık, kantin ve kooperatif kurma, hayvancılık, bina yapma, bitki yetiştirme gibi konularda kurslar açılarak eğitim verilirdi. Spor faaliyeti olarak yüzme, ata binme, kürek çekme, tırmanma, kayak gibi faaliyetler gerçekleştirilirdi. Öğrencilere bilimin ve tekniğin önemi öğretilirken, kendi kültürlerinden de koparılmamışlardır. Her Enstitü, kendi çevresini incelemek; türküler, ulusal oyunlar ve yerel masallar gibi geleneksel kültür değerlerini ortaya çıkarmakla yükümlüydüler. Sabahın erken saatlerinde uyanan öğrenciler, kızlı ve erkekli zeybek ve halk oyunları oynayarak sabah sporlarını da yapmış oluyorlardı. Daha sonra kahvaltı, ardından zorunlu okuma saati vardı. Kahvaltıyı kendilerinden önce kalkıp fırında ekmek pişiren öğrenci arkadaşları hazırlıyordu.

Ünlü şairimiz Can Yücel’in babası Hasan Ali Yücel, Milli Eğitim Bakanlığı döneminde Dünya Klasiklerini Türkçeye tercüme ettirmişti (gazeteci, şair, yazar Sabahattin Ali’nin de çok emeği vardır bu konuda). Köy Enstitü öğrencileri her sene 25 tane klasik romanı okumakla yükümlüydü. Böylece zeki köy çocuklarından engin, entelektüel birikimleri olan aydınlar oluşuyordu. Bu aydın köy öğretmenleri en az bir tane müzik aletini çalmasınıda öğreniyor, hatta Aşık Veysel Köy Enstitülerini teker teker gezip, müzik derslerinde öğrencilere bağlama çalmasını öğretiyordu.

O meşhur eleştiriye ayırılan “Cumartesi toplantılarında” çocuklar kürsüye çıkar ve sonsuz bir özgürlük içinde dertlerini dile getirerek, okul müdürünü, hocalarını, okul personelini, eğitim politikasını eleştirme hakkına sahiplerdi (düşünsenize, bu günümüzde bile mümkün değildir).

Okulu bitirenler çalışmak için önce kendi köylüsünü eğitmek ve bilinçlendirmek amacıyla köylerine gönderilirdi. Bir Köy Enstitüsü mezunu köyüne döndüğünde oranın veterineri, ziraat mühendisi, sağlık görevlisi ve doğal olarak eğitimcisi olurdu.

Halkı eğitmek, bilinçlendirmek ve düşünen bir toplum haline getirmek Atatürk’ün de en büyük hayaliydi ve bu hayal bu şekilde gerçekleşiyordu. Aydınlanma hareketi domino taşları gibi birbirini tetikleyecekti, ama köylünün aydınlanmasının çıkarlarına ters düştüğünü gören toprak ağaları ve oy kaybetmek istemeyen DP hükümetinin tavizleri ne yazık ki bu meşaleyi söndürdü.

Cumhuriyet devrimlerinin en büyük zaferlerinden biri olan Köy Enstitülerini, akıllara durgunluk veren, kız-erkek karma eğitim yapıldığı için ahlak bozulduğu propagandası ile (Tayyip Erdoğan’a kadar sızmış bu zihniyet besbelli), kız ve erkek öğrencilerin birlikte eğitim görmelerinin bu okulları “fuhuş yatağına” çevirdiği, “dinin elden gittiği, komünist ve Türk düşmanı yetiştiriyor” gibi hiç bir gerçeklik payı taşımayan, tartışılması bile söz konusu olamayacak gerekçeler ortaya atılarak, bu büyük eğitim seferberliğine karşı bir karalama kampanyası başlatıldı ve bu da Köy Enstitülerinin sonunu getirecek olan sürecin başlangıcı oldu.

1947 ve 1948 yıllarında çeşitli kanunlar çıkartıldı. Öğretmene toprak verilmesi güçleştirilmiş; dağıtılmış kitaplar, aletler, hayvanlar ve malzemenin geri alınmasına karar verilmiş; öğretmenler yeni Türk köyünün yapıcısı değil, sadece okuma yazmayı öğreten tutucu bir bürokrat haline getirilmiş; köylü, okul yapma yükümlülüğünden çıkartılmış; Köy Enstitüleri’nin beyin kadrosunu üreten Yüksek Köy Enstitüleri kapatılmış; kız ve erkek öğrenciler birbirinden ayrı eğitim görmelerine karar verilmiş; dünya klasiklerinden yapılmış çeviriler toplatıp yakılmış;  öğretim programı değiştirilmiş; iş eğitimi ilkeleri kaldırılarak, Enstitüler klasik okullara dönüştürülmüştür. Bunun yerine tam tersi biçimde Arap kültürünü halkımıza kazıtan, direkt ilk iktidar yılında Demokrat Partisi hükümeti tarafından açılan Imam Hatip okulları yaygınlaştırılmıştır.

1951 yılında 11 tane Kuran kursu var iken, 70’li yıllara kadar 100 Imam Hatip Okulu açıldı. 90’larda 400’e ulaştı ve 2001 itibari ile 450’ye geldi! AKP hükümeti bu sayıyı 5’e katladı ve bu şekilde günümüzde 2074’e ulaştı!!!

Din, dört duvar, kul ile yaradan arasında olan özel bir mevzudur; vatan meselesi değildir. Vatan meselesi olsaydı, Atatürk zamanında bununla ilgili devrimler gerçekleştirip, LAİK Türkiye Cumhuriyetini ilan ederek din ve devlet işlerini birbirinden ayırmazdı!

Zamanla Enstitülerden mezun olan gençlerin bölgelerindeki toprak ağalarının, yerel yöneticilerin karşısına dikilmeleri ve CHP’nin sağcı kanadının rahatının kaçması, Köy Enstitüleri’nin önce uzun bir sürgün dönemi geçirmesine ve ardından da Enstitüler 1954 yılında tamamen kapatılmasına yol açtı.

Yürüyüş durdu(ruldu) ve 17.342 köy öğretmeni yetiştiren (bunun haricinde 7300 sağlık memuru ve 8756 eğitmen ve teknik eleman) ve o ögretmenlerle köyü aydınlatmayı amaçlayan Köy Enstitüleri kurulduktan tam 14 yıl sonra 1954’de tarihe gömüldü.

Dönemin Cumhurbaşkanı Ismet Inönü: “Köy Enstitüleri Cumhuriyetin eserleri içinde en kıymetlisi ve en sevgilisi sayıyorum. Köy Enstitülerinden yetişen evlatarımızın başarılarını ömrüm oldukça yakından, candan takip edeceğim” demişti, ama sözünü yerine getiremedi.

Sonra neler oldu?

Hasan Ali Yücel tamamen gücünü yitirdi ve komünist suçlamalarını göğüslemek üzere yıllarca mahkemelerde savaş verdi, ardından kenara çekilip, 26 Şubat 1961 de hayatını kaybetti.

Ismail Hakkı Tonguç Yücel’den sonra gelen bakanlar tarafından oradan oraya sürülerek, 31 yillık meslek hayatına son verilmek üzere, Haziran 1960 yılında vefaat etti.

Enstitü mezunları ise farklı kaderler paylaştı. Kimileri köylerine öğretmen olarak atandılar, çoğu ise yıllarca polis takibi altında yaşayıp, evleri basıldı, hapse atıldı, sürgün edilıp, “Milli Eğitim Zencileri” olarak itilip kakıldılar. Bazıları ise yazdıkları şiir, kitap ve romanlarla ün’e kavuştular ve herşeye rağmen “köylü aydınlar kuşagının” öncüleri oldular.

Köy Enstitüleri ise bakımsız, kırık dökük birer beton maharası halinde kaderlerine terk edildi.

Hala sağ olan, Köy Enstitüsü mezunu, değerleri yazarımız Talip Apaydın’ın bu konu ile ilgili “Köy Enstitüsü yılları” kitabından altını çizdiğim yerlerden bazılarını sizlerle paylaşmak istiyorum:

“Köy Enstitülü kızlar için söylenenler, onlara edilen iftiralar, halk oyunda belki en yıkıcı, en etkili propaganda oldu. Kızla erkeğin aynı okulda okuması, aynı elbiseyi giymesi, yan yana çalışması, birlikte yiyip içmesi, el ele tutuşup halay çekmesi, kafası hep kötüye çalışan softayı çıldırttı; hayalinde olmadık sahneler kudurttu ve halka zehir saçtırdı…Oysa o köylü Fatma’lar, Ayşe’ler, Kezban’lar nasıl da okuyup adam olma çabası içindeydiler. Bin yıldır ezilmiş, hakları çiğnenmiş, Anadolu kadınının onurunu kurtarmak çabasındaydılar.

….Çoğu yalınayak, şalvarla, kir pas içinde gelir, bir iki yıl içinde Enstitünün çalışma temposuna girer, kafasını, elini kolunu işlettikçe açılır, uyanır ve değerlerini ortaya koymaya başlardı. Dikiş dikerlerdi, örgü örerlerdi, halı dokurlardı; inşaatlarda harc, tuğla taşırlardı, tarım derslerinde toprak beller, domates toplar, reçel yaparlardı. Nazlanmadan, yüzlerini ekşitmeden, erkek arkadaşlarından hiç geri kalmadan, Anadolu kadınının dayanıklığı, ciddiyeti, içinde büyük bir gayretle çalışırlardı…Içten inancım şudur ki, Anadolu kadınları, Köy Enstitülü kızlarla ilk olarak değerlerini ve yeteneklerini geliştirme, ortaya çıkarma, tutsaklığını yırtma olanağı kazanmıştı…”

“Yurdun efendisi olacaktı köylü..Ne kadar aldanmışız, ne kadar aldanmışız…ah aah aah” demişti Talip Apaydın bir diğer konuşmasında derin oflar çekerek…