AZERBAYCAN TÜRKLERİ’NE HÜRRİYETİ YAŞATAN ŞAHSİYET

1903’te Tiflis’te Mehmet Ağa Şahtahlı’nın çıkarttığı Şarki Rus adlı günlük gazetede ilk yazılarını yayınlatmıştır.

1905’ten sonra Bakü’de Ali Bey Hüseyinzade ve Ahmet Bey Ağaoğlu’nun çıkarttığı Hayat, Füyüzat, İrşat, Terakki dergi ve gazetelerine makaleleri ile yazarlık çalışmalarına başlamıştır. Resulzade, 1905-1907 yıllarında köktenci sol cereyanı temsil eden Hümmet, Tekamül, Yoldaş dergilerinin ünlü yazarları ile beraber çalışmış ve bir süre Tekâmül Dergisinin yazı işleri müdürü olarak çalışmıştır.

1904 yılının sonlarında Rus Sosyal Demokratik Partisi’ne bağlı Hümmet Partisi kurulur. Bu partinin görevi Azerbaycanlılar arasında propaganda yapmaktı.

Resulzade yazdığı sosyal-siyasi makalelerinde istiklal, milliyet, insan hakları, kültür kavramlarını halka tanıtmaya ve benimsetmeye çalışıyordu. Hürriyet mücahidi “İnsanlara hürriyet, milletlere istiklal” verilmesi için gayret sarfediyordu. Onun isteği milletlerin özgürlüğü idi.

Resulzade aynı zamanda edebiyata ve şiire de büyük ilgi duyuyordu. Onun bazı şiirleri ile yanısıra Karanlıkta Işıklar ve Nagehan Bela adlı dramları da vardır. Hatta Karanlıkta Işıklar ilk kez 1908’de Bakü’de tiyatroda oynanmıştır.

Resulzade 1908-1910 yıllarında Hümmetçi olarak İran inkılabı harekatina katılır. 1908’de Bakü Sosyal Demokrat Komitesi tarafından Gilan inkılabına nezaret için Reşt şehrine gitmiş ve aynı yıl mücahidlerle beraber Tahran’a giderek Meşrute harekatına katılmıştır. Tahran’da kısa sure içinde Meşrute liderlerinin dikkatini geçer ve Demokrat Partisi’nin kurulmasına ve programının yazılmasına katılır. Hatta bu partinin organı olan İran-ı Nev Gazetesi’nin Yazı İşleri Müdürlüğüne seçilir. Şunun da altı çizilmelidir ki, İran’da ilk defa Avrupa tarzında gazete çıkartan Resulzade’dir.

1915’te Açıksöz Gazetesi’ni çıkartmaya başlayan Muhammet Emin Bey, Azerbaycan’ın artık ünlü siyasetçisi idi. Gazete 1917’ye kadar yayınlanmıştır.

1917 devriminden sonra Bakü’de toplanan Müsavat Fırkası’nın Kurultayında Resulzade Fırkanın Başkanı seçilir.

Resulzade 1917 yılının Mayıs ayında Moskova’da toplanan Rusya Müslümanları Şurası’na Azerbaycan temsilcisi olarak katılır.

Bu yıllarda Azerbaycan, Gürcüstan, Ermenistan milletvekilleri tarafından Mavera-yı Kafkas Seymi kurulur. 1918 yılı Mayısının 24-25’inde gürcüler ve ermeniler bu birlikten ayrılıp istiklallerini ilan etmişler. Bunun üzerine 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan milletvekilleri de Azerbaycan Milli Şurası adı altında toplanarak Resulzade’yi Azerbaycan Milli Şurası’nın Başkanı seçmişler.

Resulzade başkanlığında Fethali Han Hoylu Başkan seçilerek kabineyi kurar. Bu dönemde Bakü, Rus ordularının ve Ermeni çetelerinin baskınlarına maruz kaldığı için Azerbaycan’ın Başkenti geçici olarak Gence’ye taşınır. Bakü’yü düşmanlardan temizlemek için Osmanlı ordusu, Nuri Paşa’nın kumandasında İslam Ordusu namıyla Bakü’ye girer. Bakü 15 Eylül 1918’de Türk ordusu ve Azerbaycan’ın gönüllü birlikleri tarafından üç ay süren bir savaştan sonra kurtarılır. Azerbaycan’ın Başkenti tekrar Bakü’ye taşınır.

Bağımsız Azerbaycan Hükümeti millî ve sosyal demokrat bir cumhuriyetti. Anayasada vatandaşlar eşit haklara sahipti. Müsavat Fırkası ilkeleri Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak (Çağdaşlık) İstiklal adında bir de gazete yayınlıyordu. Azerbaycan Hükümeti ana dilini, Türkçeyi devletin resmi dili olarak kabul etmişti. İlk defa olarak Bakü’de bir Üniversite kuruldu. Kısa süre içinde bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti çok olumlu ve önemli işler yapmıştı.

Ne yazık ki, 27 Nisan 1920’de II. Kızılordu Bakü’yü işgal ediyor ve Azerbaycan Hükümeti’nin ileri gelenleri tutuklanıyor. Haps edilmeden once Azerbaycan’ın Şamahı İlçesi’nin Lahıc köyü’nde saklanan Resulzade bolşevikler tarafından yakalanıp muhakeme için Bakü’ye getirildi, ama Stalin’in eski arkadaşı olduğu için onun tarafından hapisten çıkartıldı. Stalin, Resulzade’yi ve arakadaşı Abbaskulu Kazımzade’yi kendisi ile beraber Moskova’ya götürdü.

Resulzâde bir sure Moskova’daki Şarkiyat Enstitüsü’nde öğretmenlik yapar. O, iki yıl göz hapsinde tutulduktan sonra arkadaşı Kazımzade ile beraber bilimsel araştırmalar dolayısıyla Leningrad’a (Sankt Petersburg) gider. Oradan Müsavatçıların, bilhassa Tatarların yardımıyla sandalla Finlandiya’ya kaçar, oradan Almanya’ya, Almanya’dan ise Türkiye’ye gider.

M. E. Resulzade Türkiye’de bulunduğu sürede yazarlık faaliyetine başlar ve Azerbaycan Teşekkülünde Müsavat, Azerbaycan Cumhuriyeti (Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti), Asrımızın Siyavuşu, İstiklal Mefküresi ve Gençlik, Rusya’da Siyasî Vaziyet, Kafkas Türkleri, Çağdaş Azerbaycan Edebiyatı, Azerbaycan Kültür Gelenekleri, Çağdaş Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Şairi Nizamî vd. eserleri yazar. İstanbul’da bulunduğu sürede o, Yeni Kafkasya dergisini çıkarır.

Resulzade, 1922’de İstanbul’da Azerbaycan Millî Merkezi’nin başkanı olmuş ve 1949 yılında bu merkezin teşebbüsüyle Ankara’da kurulan Azerbaycan Kültür Derneği’nin fahri başkanı seçilmiştir. 1954 yılında bu dernek tarafından yayımlanan Azerbaycan Dergisi yayınını günümüzde de sürdürmektedir.

Resulzade 1922 yılında Sovyet Rusyası’nın baskısıyla Türkiye’den ayrılmak zorunda kalarak önce Polonya’ya, sonra Almanya’ya gider. Burada o Rusya mahkumu milletlerin kurduğu Prometey adlı Cemiyetin dergisinde 1928-1939 yılları arasında devamlı olarak makaleler yayımlar. 1927-1934 yıllarında Berlin’de çıkan İstiklal Gazetesi’nde, 1935-1939 yılları arasında Kurtuluş’ta yazılar yayınlatır. Bu yıllarda Avrupa’da çıkan Müsavat Gazetesi’nde de bazı makaleleri çıkar.

Azerbaycan’ın istiklali uğrunda yorulmadan çarpışan, her türlü zorluğa, meşakkata katlanan Resulzade, 5 Mart 1955 günü Ankara’da üç kere Azerbaycan, Azerbaycan, Azerbaycan deyerek Hakk’ın rahmetine kavuşmuş, Ankara’daki Asrı Mezarlık’ta toprağa verilmiştir.

Dr. Eldeniz ABBASLI,

Avrasya Yazarlar Birliği üyesi.