Kırım Özerk Cumhuriyeti Qırım Muhtar Cumhuriyeti
Автономна Республіка Крим Автономная Республика Крым
Bayrak Arma
Ukrayna (açık yeşil), Kırım (koyu yeşil)
Başkentve en büyük	Akmescit
Resmî dil(ler)	Ukraynaca
Bölgesel dil(ler)	Kırım Tatarcası Rusça
Yönetim biçimi	Özerk cumhuriyet
– Cumhurbaşkanı	Viktor Plakida
– Başbakan	Anatolii Mohyliov
Yüzölçümü
– Toplam	26.100 km² 10 mil²
Nüfus
–  sayımı	1.964.544 [1]
– Yoğunluk	76/km² 29/mil²
Para birimi	Grivna
Zaman dilimi	UTC (UTC+2)
– Yaz	UTC (UTC+3)
Internet TLD	.ua
Telefon kodu	+380-65

Kırım Özerk Cumhuriyeti, (Kırım Tatarcası: Qırım Muhtar Cumhuriyeti; Ukraynaca: Автономна Республіка Крим, Avtonomna Respublika Krym; Rusça: Автономная Республика Крым, Avtonomnaya Respublika Krym) Karadeniz’ın kuzeyinde bulunan Kırım yarımadası üzerine kurulu Ukrayna’ya bağlı özerk devlet.^[2][3][4]

Kırım toprakları tarihi boyunca birçok kez fethedilmiş kontrol altına alınmıştır. İlk zamanlar Kırım’da Kimmerler, Antik Yunanistan, İskitler, Gotlar, Hunlar, Bulgarlar, Hazarlar, Kiev Rus ‘devlet,Bizans Yunanlıları, Kıpçaklar, Osmanlı Türkleri, Altınordu Tatarları ve Moğollar hakimiyet kurmuştur. 13. yüzyılda Venedikliler ve Cenevizliler tarafından kısmen kontrol altına alındı​​; bunu izleyen dönemde sırasıyla 15. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar Kırım Hanlığı ve Osmanlı İmparatorluğu, 18. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar Rus İmparatorluğu, İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanyave daha sonra 20. yüzyılın geri kalanında Sovyetler Birliği içinde Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti ve Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti.

Kırım şu an Ukrayna yasalarına göre Kırım Anayasası tarafından yönetilen özerk bir parlamenter cumhuriyettir. Yarımadanın merkezinde bulunan Akmescit idari yönetim merkezinin bulunduğu başkenttir. Kırım’ın yüzölçümü 26.200 kilometrekaredir ve nüfusu 2007 yılı itibariyle 1,973,185’dir.

Bölgede orta çağın sonunda Kırım Hanlığı’nı oluşturan Kırım Tatarları şimdi nüfusun yaklaşık %13’ünü oluşturarak etnik azınlığa dönüşmüştür. Kırım Tatarları Joseph Stalin hükümeti tarafından zorla Orta Asya’ya sürgün edildi. Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra bazı Kırım Tatarları bölgeye geri dönmeye başladılar.^[5]

 

 

İsminin kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Adını Altınordu Kırım eyaleti başkenti olarak orijinal haliyle Qırım şehrinden alır. Qırım Kırım Tatarcası ile “tepem” anlamına gelir (qır-tepe,ım-benim). Ancak, Qırım etimolojik olarak diğer sürümleri de bulunmaktadır.

Coğrafya ve iklim[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırım Karadeniz’in kuzeyinde Azak Denizi’nin güneyinde bir yarımadadır. Kerç yarımadası ile doğuya doğru uzanır. Kuzeye doğru çorak bozkırlar hafif engebeler ile 1000-1500 metreye doğru yükselir. Dikenli fundalıkları, koyun, keçi üretimiyle Akdeniz’i andırır. Güney yamaçları sert eğimlerle, kayalık körfezlere iner. Kuzey rüzgarlarına kapalı olan bu alanda Akdeniz iklimiegemendir. Ortalama sıcaklık Yalta’da 13C° dir ve yılın ancak 70 günü yağmurludur; fakat kışları oldukça serttir. Yağışlar kış ve sonbahar mevsiminde olur. Eskiden Ukrayna topraklarınaPerekop yarımadası ile bağlanmakta olup yapılan kanalla Ukrayna ile fiziki bir bağlantısı kalmamıştır.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

430’dan sonraki yıllarda, Attila’nın amcası Aybars’ın hâkimiyetine giren Alanlar’ın, daha 3. asırda kurulan Sudak (Soğdak) Aradav’da (sonraları Feodosya, Kaffa ve Kefe adlarını aldı) şehirlerini almasıyla Kırım Yarımadası’nın Türk tarihi ile ilgisi başlamıştır. Hun Türk İmparatorlu’ğunun yıkılışından sonra Kuban, Azak ve Don nehri ağızlarında çeşitli Türk boyları ve bunlar arasındaBulgar Türkleri oturuyordu. 6. asrın son yarısında Avarlar ve diğer Türk boylarının akınları olmuştur. Kersones, Sudak ve Kerç bunlara karşı Bizans’ın dayanak noktaları idi. 7. asırda Kırım’ın bozkırları Hazar Türkleri’nin idaresine geçti. Bunlar Kırım’ı, Göktürkler’de olduğu gibi Tudun veya Todun ünvanlı valilerle yönetiyorlardı. Kırım, daha sonra 8. yüzyılda ise Hazarlar’ın bir vilâyeti oldu. Hazarlar’ın yıkılışından sonra da Kırım, Hazarya veya Gazarya adında küçük bir devlet olarak kalmış, 10. yüzyılda Azak Denizi ile birlikte Karadeniz’e de Hazar Denizi denilmiştir. 1083’de bu küçük Türk devleti halâ yaşıyordu. Selçuklu Emîri Hüsameddin Çoban, 1221’de Kırım seferinde, bu Hazar bölgesinde Sudak çevresinde Kıpçıklar ve onların müttefiki Ruslarla savaşmıştır. Hazarlar’dan sonra Peçenekler, daha sonra da Kıpçaklar komşu bozkırları ve Kırım’ı alarak buraya yerleştiler. Kültürlerini bugün de koruyan Karaim Türkleri Hazarlar’dan gelmekte olup, daha 11. yüzyılda bunların Türkçe tevratları vardı.

1227’de Cengiz Han’ın ölümünden sonra kurulan Moğol Hakanlığı zamanında, Cengiz’in büyük oğlu Cuci’nin oğlu Batu Han 1227 -1256 yıllarında büyük bir ordu ile Doğu Avrupa’yı alıp Altın Orda Devleti’ni kurdu. 1241’de Batu Han İdil Nehri’nin aşağı yatağında ve kıyısında kurduğu Orda (karargâh), Saray (Volga’daki Eski Saray) adını alarak kısa zamanda en önemli siyasî ve ticarî merkez oldu. Şeklen Karakurum’a bağlı olarak Batu Han’ın hâkimiyeti 1256’da ölümüne kadar sürmüştür. Bundan sonra gelen küçük kardeşi Berke Han’ın (1256-1266) Müslümanlığı kabul etmesiyle, ülkede İslâm yayılmaya başlamıştır. Berke Han zamanında Altın Orda en parlak devrini yaşamıştır. Batu Han’ın kurduğu Saray şehrine «Taht İli» denirdi. Bu şehir Berke Han zamanında daha elverişli bir yere nakledilerek Yeni Saray veya Saray Berke adını aldı. Özbek Han zamanında (1313-1340) İslâm dini, 1320’den sonra büsbütün kuvvetlendi.

1239’da Altın Orda (Kıpçak Hanlığı) gelince, kıyılar dışında bütün Kırım yarımadası bir Türk ülkesi halinde idi. Kuzeyde Hazarlar ve Kıpçaklar zamanında Kırım limanları, iç muhtariyetlerini korumak şartıyla yüzyıllar boyu Bizans’a bağlı kaldılar. Fakat Karadeniz ticareti Venedikliler’in, sonra 1261’de Mihail Paleologos’a yardımlarına karşılık Cenevizlilerin eline geçti. 1266’da Altın Orda hanı Men-gü Timur’dan ticaret için Kefe’de yerleşme müsaadesi aldılar ve sahillerde başka koloniler kurdular. 1381’de de bir anlaşma ile buralardaki hâkimiyetlerini Altın Orda Devleti’ne tasdik ettirdiler. İç tarafta Eski Kırım veya Salgat (Solhat), Altın Orda genel valilerinin oturduğu yer olup, Kefe’den sonra yarımadanın en önemli ticaret merkezi idi. Kefe’de ise Han adına Müslümanlar’ın işine bakan bir Bas-kak ile bir Tamgacı (gümrükçü) bulunuyordu. Kırım yarımadasının yalı boyu bölgesi tamamiyle Ceneviz kolonisi olmakla beraber, 1475’de Osmanlı hâkimiyetine geçinceye kadar Türk Hazarlar’ın bir hatırası olarak Hazariye (veya Gazariya) adını koruyordu.

XIII. ve XIV. y.y.’larda Altın Orda, siyasî, iktisadî ve kültür bakımından Türk dünyasının en önemli bir ülkesi idi. Özbek Han’ın hanımlarından biri Andronikos Paleologos’un kızı idi. Böylece Bizans-la sonra Memlûkler, Osmanlılar, Litvanya ve Lehistan devletleriyle yakın münasebet kurmuşlardı. Ayrıca Yıldırım Bayezit ve Toktamış arasında Timur tehlikesine karşı yakın dostluk vardı. Toktamış (1376-1396) onların son büyük hakanı olmuş, Timur tarafından Saray şehri yıkılıp ahalisi kılıçtan geçirilmiştir.

1357’de Altın Orda hanlarından Canibek’in ölümünden sonra taht kavgaları, 1391 ve 1395 Timur – Toktamış savaşları sonunda Kıpçak İli zayıf düşmüş ve 1502’de bu devlet son bulmuş, yerinde Kırım, Kazan, Sibir, Astarhan hanlıkları ve Nogay Mirzalığı doğmuştur.

Böylece, XIV. y.y. sonlarına kadar Altın Orda idaresinde kalan Kırım’da, 1395’lerde Cengiz soyundan Cuci’nin oğlu Tokay Timur’dan gelen Baştimur sikkelere kendi adını da koydurmuştu. Onun oğulları Kırım’da ayrı bir Hanlık kurmayı başarmışlardır. Fakat Don – Dinyeper arasında uzanan Kırım Hanlığı’nın gerçek kurucusu Hacı Giray’ın kendi adını taşıyan en eski tarihli sikkesi 845 (1442) yılından kalmadır. 1454’den itibaren Bahçe Saray bunların merkezi idi. 1466’da Hacı Giray ölünce oğulları taht kavgası ve karışıklık çıkardılar. Fatih Sultan Mehmet 1475’de Gedik Ahmet Paşa’yı kuvvetli bir donanma ile gönderip Kefe’yi ve Kırım sahillerindeki Cenevizliler’e ait bütün limanları feth ettirdi. Cenevizliler tarafından hapse atılan Mengli Giray kurtarılıp hanlığa getirilerek Osmanlı sultanına tâbi olmayı kabul etti. Mengli Giray ile yerleşen Kırım Hanlığı ilk defa 1484’de Sultan II. Bayezit’in Akkirman seferine katılarak işbirliği yapmıştır. Yavuz Sultan Selim’e kızını vermiş olan Mengli Giray, ona askerî destek sağlayarak tahta geçmesine yardım etmiştir. Bundan sonra hanlar sultanın özel fermanları ile tasdik olunurdu. Fakat Rusya kuvvetlenince, 300 yıl boyunca kendi hanları idaresinde ve Osmanlı İmparatorluğu içinde yaşayan Kırım Hanlığı’na göz dikmiş, 1736’da Kırım yarımadasına girerek Bahçe Saray’da iki bin evi ve Han Sarayı’nı yakmış, Selim Giray’ın kurduğu zengin kitaplık da mahvolmuş, Kalgay’lar’ın merkezi Akmescit de yakılmıştır. Bundan sonra Şahin Giray ihanetle Rusya’ya kaçıp onlara sığındığından 1774’de Kaynarca Antlaşması ile Rusya Kırım’ın istiklâlini ve tarafsızlığını Osmanlı Devleti’ne kabul ettirdikten sonra 1783’de de Kırım’ı kesinlikle ilhak etmiştir. 1917’de Kırım Türkleri bağımsızlıklarını ilân edip devlet kurdularsa da 1920 sonlarında ihtilâl kuvvetleri gelince durum değişmiş, ilk dünya savaşından sonra 19 Ekim 1921’de muhtar Sovyet cumhuriyetleri arasına katılmıştır. Son dünya savaşında bazı Kırımlıların Alman kuvvetlerine katıldığı ileri sürülerek bütün Kırım halkı önce Sibirya’ya, sonra Orta Asya steplerine sürgün edilmiştir.

Demografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırım’ın 2005 nüfus sayımı sonuçlarına göre nüfusu 1.994.300 idi. 1989-2001 yılları arasında Kırım’ın nüfusu 396.795 (1989 yıl nüfusun %16,33) azalmıştır. Kırım Tatarları gibi grupların geri dönüşlerine karşın 2001-2005 arasında daha 239.400 (2001 yılın nüfusunun %2) azalmıştır.

2001 Ukrayna nüfus sayımına göre, Kırım’ın nüfusu 2.033.700 kişiden oluşur.^[6]

Etnik gruplar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ülke nüfusunun büyük çoğunluğu Rus olmakla birlikte, ülkede Ukraynalılar ve Kırım Tatarları oldukça büyük nüfusa sahiptir. Ruslar: %58,32; Ukraynalılar: %24,32; Kırım Tatarları: %12,1; Beyaz Ruslar: %1,44; diğer Tatarlar: %0,54;Ermeniler: %0,43; ve Yahudiler: %0,22.^[7]

Diğer azınlık grupları: Polonyalılar, Moldovalılar, Azeriler, Özbekler, Koreliler, Yunanlar ve Karadeniz Almanları, Çuvaşlar, Romanlar, Bulgarlar ve Gürcüler’dir.

Dilleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Devletin resmi dili Ukrayna dili’dir; ancak devlet işlemleri sıklıkla Rusça ile yürütülmektedir. Eğitim ve devlet işlerindeki Ukraynacalaştırma girişimi fazla başarılı olamamıştır.^[8] Geniş ölçüde konuşulan diğer dil de Kırım Tatarcası’dır. Nüfus sayımına göre, Kırım sakinlerinin ana dilleri: %77 Rusça, %11,4 Kırım Tatarcası ve %10,1 Ukraynaca.^[9]

Bölgeler ve şehirler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Bölgeler:
  • 1 Akmesçit Bölgesi
  • 2 Simferopol Rayonu
  • 3 Akşeyh Bölgesi
  • 4 Bahçesaray Rayonu
  • 5 Canköy Rayonu
  • 6 Pervomayskiy Rayonu
  • 7 Sovetskyi Rayonu
  • 8 Kirovske Rayonu
  • 9 Krasnoperekopsk Rayonu
  • 10 Bilohirsk Rayonu
  • 11 Krasnohvardiyske Rayonu
  • 12 Sak Bölgesi
  • 13 Nizhnegorskiy Rayonu
  • 14 Lenine Rayonu

• Şehir idareleri:
  • 15 Aluşta
  • 16 Akmescit
  • 17 Canköy
  • 18 Ermenipazarı
  • 19 Kefe
  • 20 Kerç
  • 21 Gözleve
  • 22 Orkapı
  • 23 Sak
  • 24 Sudak
  • 25 Yalta
  • 26 Akyar — Bu bölge Kırım Özerk Cumhuriyeti’ne bağlı olmayıp merkeze bağlıdır.

Başlıca şehirleri ve nüfusları[değiştir | kaynağı değiştir]

Şehir	Ukraynaca adı	Rusça adı	Kırım Tatarcası adı	Nüfus 1 Ocak 2006
Akmescit (Simferopol)	Сiмферополь	Симферополь	Aqmescit	340.644
Akyar (Sivastopol)	Севастополь	Севастополь	Aqyar	340.295
Kerç	Керч	Керчь	Kerç	151.327
Gözleve	Євпаторiя	Евпатория	Kezlev	106.456
Yalta	Ялта	Ялта	Yalta	79.796
Kefe	Феодосiя	Феодосия	Kefe	71.725
Canköy	Джанкой	Джанкой	Canköy	39.664
Kızıl Orkapı	Красноперекопськ	Красноперекопск	Krasnoperekopsk	30.677
Aluşta	Алушта	Алушта	Aluşta	29.913
Bahçesaray	Бахчисарай	Бахчисарай	Bağçasaray	26.395
Sak	Саки	Саки	Saq	26.389
Ermenipazarı	Армянськ	Армянск	Ermeni Bazar	22.893
Karasupazar	Бiлогiрськ	Белогорск	Qarasuvbazar	18.399
Sudak	Судак	Судак	Sudaq	14.772
Hafız	Приморський	Приморский	Hafuz	14.338
Sarabuz	Гвардiйське	Гвардейское	Sarabuz	12.621
Şçolkino	Щолкiне	Щёлкино	Şçolkino	11.419
İnkerman	Інкерман	Инкерман	İnkerman	11.263
Büyük Onlar	Октябрське	Октябрьское	Büyük Onlar	11.100
Gaspıra	Гаспра	Гаспра	Gaspra	11.063
Akmeçet	Чорноморське	Черноморское	Aqmeçet	10.976
Gresovskiy	Гресiвський	Грэсовский	Gresovskiy	10.713
Kurman	Красногвардiйське	Красногвардейское	Qurman	10.661