İran İslam ingilabından sonra Guney Azərbaycanda ana dili uğrunda mübarizə

Yeganə Hacıyeva

 

Güney azərbaycanlıların həm ölkə daxilində, həm də xaricdəki mübarizəsinin əsas qayəsi olan  milli məsələ ən aktual ictimai problem səviyyəsinə qaldırılıb və milli konsolidasiyanı gücləndirib. Bu hərəkat özündə müasir dünyanın demokratiya, insan haqları, qanunların aliliyi, bəşəri dəyərlərə sayğı və s. kimi əsas tələblərini ehtiva edən azərbaycançılıq fəlsəfəsi üzərində qurulub. Beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biri kimi xalqların öz müqəddəratını təyin etmə prinsipini bu gün Güney Azərbaycan türklərinə birmənalı şəkildə şamil etmək olar. Bu prinsip onlara öz ana dilindən istifadə etmək imkanı da verir. Həmin prinsip BMT Nizamnaməsində, Müstəmləkə ölkələrinə və xalqlarına müstəqillik verilməsi haqqında 1960-cı il Bəyannaməsinə, İnsan hüquqları haqqında 1970-ci il Bəyannaməsində, Helsinki Yekun Aktında, habelə BMT Beynəlxalq Məhkəməsinin bir sıra qərar və məsləhət xarakterli rəylərində öz əksini tapmışdır. Bu prinsiplərdən çıxış edərək qeyd etmək olar ki, güneyli azərbaycanlıların İran qanunvericiliyinə və ümumbəşəri qanunlara uyğun olan milli tələbləri məhz bu mübarizə sayəsində Güney Azərbaycan və İran çərçivəsindəki problem olmaqdan çıxıb və qlobal problemə çevrilib.    

Azərbaycan mühacirətinin tarixi spesifik tarixdir və o, heç bir xalqın mühacirəti ilə müqayisə oluna bilməz. Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan mühacirəti XIX əsrdə iki yerə parçalanan, iki ayrı və çox fərqli imperiyanın zülmü altında, çox fərqli siyasi sistemlərin və ideologiyaların təsirinə məruz qalan, son 200 ildə gərgin ictimai-siyasi kataklizmlərin, sosial-mədəni təbəddülatların, çoxsaylı inqilab və çevrilişlərin episentrində olan bir xalqın mühacirətidir.

Məsələyə XX əsri əhatə edən mühacirətin səbəbləri, dalğaları, sosial şərtləri prizmasından yanaşdıqda cənubi azərbaycanlıların mühacirətində üç əsas dövrün olduğu aydın görünür: 1) XX əsrin 20-30-cu illərindəki dalğa; 2) II dünya müharibəsindən sonra başlayıb 1979-cu il İran İslam inqilabına qədər davam edən dalğa; 3) İnqilabdan sonrakı dalğa.

Araşdırdığımız mövzunun əsas obyekti olan III mərhələ güneylilərin siyasi mühacirətinin ən yüksək zirvəsini təşkil edir. Həmin dalğa sosial tərkibinə görə çox rəngarəngdir. Bura gənclər, orta və yaşlı nəslin nümayəndələri, şəhərlilər, kəndlilər, təhsillilər, təhsilsizlər, ətalətli kütlə, siyasi cəhətdən fəal olanlar, siyasi mübarizəni uduzaraq hakimiyyətə gələ bilməyən sol fikirli inqilabçılar və islahatçılar, hakimiyyəti əlində saxlaya bilməyən iqtidar yönümlü və şahçı-mühafizəkarlar daxildir. Bu mərhələnin ən xarakterik xüsusiyyəti  siyasi motivin aparıcı və daha qabarıq olması, passionar qüvvələrin çoxluğudur. Dil uğrunda ictimai-siyasi mübarizə probleminin Güney azərbaycanlıların diaspor fəaliyyətinin əsas hissəsi kimi araşdırdığımız bu tədqiqatın əsas obyekti də əsasən elə bu dalğada mühacirət edənlər və onların ictimai fəaliyyətidir.

Mühacirətin əsas səbəbləri çoxmillətli ölkə olan İranda insan hüquq və azadlıqlarının məhdudlaşdırılması, millətlər arasında ayrı-seçkilik siyasəti, siyasi, mədəni fəaliyyətin demək olar ki, qadağan edilməsi, iqtisadi böhran, işsizlik və təhsil imkanlarının məhdudluğu idi.

İndiyə qədər belə təsəvvür var idi ki, xaricdə ilk Azərbaycan milli təşkilatları Bakıdakı 1988-ci il meydan hərəkatının təsiri altında yaranıb (1, s.9). Bu, kökündən yanlış fikirdir. Avropada ilk Azərbaycan təşkilatları (özü də sırf milli dil, milli mədəniyyət, milli kimlik şüarları ilə) güneyli mühacirlər tərəfindən Şimali Azərbaycanda başlayan milli-azadlıq hərəkatından xeyli əvvəl – hələ 80-ci illərin əvvəllərində qurulub. Sözügedən prosesin mərkəzi Almaniya idi. Bu da səbəbsiz deyildi. Güney azərbaycanlıların Avropada böyuk sayda yaşadığı və Güney Azərbaycan diasporunun milli zəmindəki fəaliyyətinin ən güclü olduğu ölkə Almaniyadır. Burada bir neçə faktorun rolu var. Birincisi, artıq vurğuladığımız kəmiyyət (say) amilidir. İkincisi, ənənələr və indiyə qədərki təcrübə amilidir. İrandan olan mühacirlər bu ölkədə hələ XX əsrin 30-cu illərindən çoxsaylı, fəal və mütəşəkkil olublar. Üçüncüsü, parçalanmış ölkə olmaq təcrübəsini yaşamış Almaniya dövlətinin parçalanmış xalqın nümayəndələri olan azərbaycanlıların bu tipli təşəbbüslərinə aşkar-gizli rəğbətlə yanaşması amilidir. İkinci amildən danışsaq deyə bilərik ki, Almaniyada hələ 70-ci illərdə də güneyli mühacirlərin yaratdığı, özü də zahirən sol baxışların çətiri altında, amma sırf milli məzmunda qurduğu Azərbaycan təşkilatları var idi. 60-70-ci illərdə Almaniyanın Qərbi Berlin, Hamburq, Köln, Hannover, Maynts universitetlərinin tələbə yataqxanalarında güneyli tələbələrin iştirakı ilə mütəmadi olaraq toplantı, disput və müzakirələr keçirilir, parçalanmış Azərbaycan, Güney Azərbaycanda dil və milli mədəniyyət məsələləri qızğın müzakirə edilirdi. Söz yox ki, belə müzakirələr Güney Azərbaycanın müstəqilliyini tələb etmək çağırışlarına qədər gedib çıxmırdı. Güneylilər solçu siyasi baxışlardan çıxış edərək İran daxilində federasiya məsələsini qaldırırdılar. Amma zaman keçdikcə milli dil və mədəniyyət tələbləri açıq şəkil almağa başladı. İranlı Tələbələr Konfederasiyasının 1976-cı ildə Almaniyada keçirilmiş I konqresində güneyli tələbələrin təkidi ilə Azərbaycan Komitəsi yaradıldı. Bu qurumun milli-mədəni muxtariyyət tələbini açıq şəkildə qoyması mühacirətdəki güneyli mühacirlərin milli hüquqlar uğrundakı mübarizəsinə yeni təkan verdi. Bunun nəticəsi özünü onların primitiv səviyyədə olsa belə milli ideya ətrafında təşkilatlanmasının daha da güclənməsində göstərirdi. Bu dövrdə azərbaycançılıq məfkurəsinin mühacirlərdən ötrü prioritet olduğunu iddia etmək çətindir. Həmin dövrdə siyasi şüur milli şüuru üstələyirdi. Amma fakt budur ki, milli məsələ artıq onların fəaliyyətində özünə əhəmiyyətli yer tutmağa başlamışdı.

70-ci illərin sonlarına doğru Avropada (konkret olaraq Almaniyada, çünki bu ölkə güneyli tələbələrin daha çox və fəal olduğu yer idi) adında “Azərbaycan” sözü olan ilk milli təşkilatlar yarandı. Onların ən fəalı 1977-ci ildə Qərbi Berlində qoyulan “Azərbaycan ziyalılar cəmiyyəti”, Hamburqda “Mütərəqqi iranlı türk ziyalıları cəmiyyəti” idi.

Beləliklə, Almaniyada təhsil alan güneylilərin 1977-ci ildə yaratdığı “Ərk” və “Birlik”, “Araz”, “Savalan”, “Nicat”, 1979-cu ildə qurduqları “Yol”, “Milli birlik” kimi birlikləri əsasən milli məzmunlu fəaliyyətlə məşğul idilər. Bununla belə, onların hamısı eyni zamanda sol təmayüllü siyasi qurumlar idi (1, s.5). Bu proseslər təkcə Almaniyada yox, paralel olaraq həm də Danimarka, İsveç, Avstriya, Fransa, Hollandiya və digər ölkələrdə də gedirdi.

Beləliklə, İranda inqilaba qədər mühacir güneyli azərbaycanlılar artıq ana dilinin statusunun yüksəldilməsi tələbi ilə çıxış edirdilər.

Xaricdəki güneyli mühacirlərin təşkilatlanmasında ən güclü mərhələ 1983-1984-cü illərdən sonra başlanır. Bu dövr kütləvi təşkilatlanma dövrü idi ki, onun da konkret səbəbi var idi. İnqılabın qələbəsindən sonra yeni rejimə müxalif qüvvələrin nümayəndələri, İran-İraq müharibəsində iştirak etmək istəməyən gənclərin yeni qrupları xaricə mühacirət etməyə məcbur olmuş və Avropada, məsələn Almaniyada milli-mədəni maraqlar uğrunda mübarizə aparan mühitə daxil olaraq həmin mübarizənin daha da genişlənməsinə zəmin yaradırlar.

Nəzərə almaq lazımdır ki, onlar ictimai mübarizə və inqilab təcrübəsindən keçmiş, siyasi cəhətdən hazırlıqlı, passionar bir qüvvə idi. Onlar mühacirətə özləri ilə təkcə kəmiyyət yox, həm də yeni keyfiyyət – yeni nəfəs və dinamika, milli məsələyə daha fərqli yanaşma metodu aparmışdılar. Bu, milli ideya ətrafında təşkilatlanmanın xeyli sürətlənməsinə səbəb oldu.

Bu dövrdə dilə bağlılıq o qədər artmışdı ki, 1982-ci ildə mühacir azərbaycanlılar Qərbi Berlində “Ana dili kursları” açmış və mühacirlərin böyük bir qrupu ora toplaşmışdı (2). 1984-cü ilə qədər fəaliyyətdə olan bu kursların ən böyük əhəmiyyəti heç də kiminsə orada dilini mükəmməl öyrənib-öyrənməməsi ilə yox, bu aksiyanın mühacirlərə oyadıcı təsirləri ilə müəyyən olunmalıdır. 1983-cü ildən etibarən Köln, Bonn və Qərbi Berlində sırf milli mədəniyyət amili zəminində ilk toplantılar keçirən azərbaycanlılar milli haqlar uğrunda mübarizəni artıq dil kursları, mədəni-kütləvi tədbirlər kimi fəaliyyət formaları çərçivəsindən çıxarıb daha əhatəli təşkilatlar yaratdılar. Almaniyanın Bonn şəhərində yaşayan fəal milli-demokratlardan Nurəddin Qərəvinin də bu mübarizədəki rolu danılmazdır və xüsusi qeyd edilməlidir. O, 1984-cü ildə Bonnda fəaliyyətini hələ də davam etdirən “Ana dili” adlı qəzetin əsasını qoymuş, mühacirlərin milli şüurunun artması istiqamətində xeyli iş görmüşdü. Bu qəzet bütün Avropa ölkələrində, ABŞ, Kanada, Şimali Azərbaycan, Türkiyə, İran, İraq və digər ölkələrdə yayılırdı. Yarandığı gündən müstəqil Azərbaycan idealını özünün əsas hədəfi seçsə də qəzetin fəaliyyətində ana dili uğrunda mübarizə xüsusi yer tutur.(3) 1985-ci ildə Qərbi Berlində “Qaynarca” cəmiyyəti və eyniadlı qəzet, 1986-cı ildə vahid mərkəzdən idarə olunmaqla Bonn, Qərbi Berlin, Köln və Hannover şəhərlərində “Azərbaycan kültür ocağı” yarandı və  həmin il təşkilatın “Savalan” adlı dərgisi nəşrə başladı (2). “Azərbaycan kültür ocağı” o qədər əhatəli və güclü bir təşkilat idi ki, o, bütün Avropadakı mühacirləri ətrafında toplaya bilmişdi. Bu təşkilatı qəbul etməyən heç bir milli ruhlu cənublu mühacir yox idi, hamı onu azərbaycançılıq ideyası zəminindəki mübarizənin, milli haqlar, dil, özgürlük uğrundakı mücadilənin aparıcı qüvvəsi kimi qəbul edirdi.

Almaniyadakı “Azərbaycan kültür ocağı” milli məsələnin həlli uğrunda bir neçə istiqamətdə mübarizə aparmışdır. Qurumun əsas fəaliyyət istiqamətləri sırasında mətbuatla, beynəlxalq təşkilatlarla işini və ayrı-ayrı mədəni tədbirlərini xüsusi vurğulamaq olar.

1987-ci ildə ABŞ-dakı azərbaycanlıların təşəbbüsü ilə təsis edilmiş “Azərbaycan evi” (4, s.4) adlı təşkilat rəsmən qeydə alınmışdı və Amerikadakı Azərbaycan cəmiyyətlərinin mərkəzi hesab olunurdu. Bu təşkilatlar hər cür klassik ideoloji çalarlardan uzaq idilər və sırf azərbaycançılıq məfkurəsinə söykənirdilər. Bu mədəni özfəaliyyət uzun müddət aparıcı xətt oldu, həmin təşkilatlar öz dilində yazıb-oxumağı bilməyən, öz milli-mədəni irsinə hər hansı bir səviyyədə bələd olmayan azərbaycanlıların elementar milli-mədəni ehtiyaclarını ödəmək istəyindən doğulmuşdu.

Şimali Azərbaycandakı 1988-ci il meydan hərəkatının təsiri altında bu proses daha da dərinləşdi. Güneyli mühacirlərin Şimali Azərbaycandakı ictimai-siyasi durumdan şaquli assılılıq vəziyyətinə düşməsi, məlum hadisələrin təsiri altında təşkilatlanması məhz bu vaxtdan müşahidə olunur. Xaricdə Azərbaycan təşkilatlarının yaranması prosesi xeyli intensivləşdi. Avropadakı güneyli mühacirlərin milli-demokratik və milli-maarifçilik fəaliyyətinin güclənməsinə təkan verən amillərdən biri də 1987-ci ilin dekabrında Bakıda yaranan “Vətən” cəmiyyətindən gələn müsbət impuls idi.  Bu təşkilat milli mədəniyyət, dil, ana dilində ədəbiyyat böhranı keçirən güneyli azərbaycanlılara  böyük mədəni-mənəvi yardım göstərirdi. Bakıdan göndərilən əyani vəsaitlər, qəzet-jurnallar, Azərbaycan tarixi, mədəniyyəti, milli kimliyi, dili barədə kitablar həmin böhranı qismən də olsa aradan qaldırmaqda əvəzsiz rol oynayırdı. Xüsusilə 1989-cu ildən etibarən “Vətən” cəmiyyətinin xətti ilə Şimali Azərbaycandan olan mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin, ədiblərin, alimlərin Avropa ölkələrinə qastrol səfərləri və oradakı cənublu mühacirlərlə keçirilən görüş və müzakirələr də sonuncuların ana dili, milli kimlik, milli mədəniyyət anlayışlarına münasibətini daha da cilalayıb duruldurdu. Bu da öz növbəsində onların milli şüur səviyyəsinin yüksəlməsinə şərait yaradırdı.

1988-ci ilin iyulunda Londonda “Azərbaycanlılar komitəsi”nin əsası qoyuldu. Bu təşkilatın mətbu orqanı olan “Aydınlıq” qəzetinin əsas məqsədi Azərbaycan dilini, mədəniyyətini və tarixini təbliğ etmək idi. 1988-ci ildə Kanadanın Monreal şəhərində təsis olunmuş Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi, Ontarioda (Kanada) fəaliyyətə başlayan Azərbaycan İcmalar Assosiasiyası  burada yaşayan azərbaycanlıların birləşməsi, mədəni tədbirlər və informasiya təbliğatı işləri ilə məşğul olurdu (5). İsveçin Malmö şəhərində 1989-cu ildən fəaliyyət göstərən “Azərbaycan kültür ocağı”nın mətbu orqanı olan “Araz” dərgisi də bu missiyanı həyata keçirir, vahid, müstəqil Azərbaycan ideyasına söykənirdi. 1989-cu ilin fevralında Vaşinqtonda “Azərbaycan mədəniyyət ocağı” (mətbu orqanı “Dirilik” dərgisi) yaradılmışdı (3). 1989-cu ildə Norveçdə Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi təsis edildi. Onun əsas məqsədi Azərbaycanın mədəni irsini və bugünkü uğurlarını öyrənmək və təbliğ etmək idi.

Uzun onilliklər boyu çeşidli siyasi-ideoloji cərəyanların bölüb-parçaladığı, biri-biri ilə üz-üzə qoyduğu cənublu mühacirlər artıq ana dili, milli mədəniyyət və milli kimlik məsələlərinin yeganə birləşdirici faktor olduğu qənaətinə gəlmişdilər.  Onlar milli özünüdərkə aparan yolun milli maarifçilikdən keçdiyini bilir, bu sahəyə diqqəti artırırdılar. Bu baxımdan 1989-cu ilin sentyabrında Danimarkada Almaniya, Norveç, Fransa, İsveç, Avstriya və İsveçrədə yaşayan güneyli milli ziyalıların iştirakı ilə keçirilən toplantının xüsusi əhəmiyyəti vardı. Həmin toplantıda əsas müzakirə mövzusu mühacir güneylilər arasında milli mədəniyyəti və azərbaycançılıq şüurunu yaymaq məsələləri ilə bağlı idi.  Qərara alınmışdı ki, ziyalılar cənublu  mühacirləri  bir araya gətirib onların Azərbaycan mədəniyyəti, dili və tarixi haqqındakı biliklərini artırmaq üçün fəaliyyətlərini genişləndirsinlər. Bununla bağlı indiyə qədərki təcrübə də dəyərləndirilmiş, nöqsan və çatışmazlıqlar, eləcə də fəaliyyəti gücləndirməyin mümkün yolları göstərilmişdi.

1989-cu ildən etibarən Almaniyada Azərbaycan mədəniyyəti həftələri keçirilir və Azərbaycan folklorunu öyrətmək üçün yeni mərkəzlər açılırdı (3). Hər il keçirilən Novruz bayramı şənlikləri, müntəzəm şəkildə təşkil olunan milli musiqi, ədəbi-bədii və rəqs gecələri milli ruhun oyanışında vacib rol oynayır, milli konsolidasiya prosesini sürətləndirirdi.

Avropadakı milli təşəbbüslərin və dil uğrunda mübarizənin həmişə ön sıralarında olmuş cənublu ziyalı Almaniyanın Köln şəhərində yaşayan tarixçi-alim, folklorşünas və yazıçı Behruz Həqqidir. Onun milli maarifçilik fəaliyyəti daha geniş diapazona malik idi və özünün akademik səviyyəsi ilə seçilirdi. Onun 1988-ci ildə Köln şəhərində çapdan çıxan “Atalar sözlərinin kökləri, “Türk ədəbiyyatı” və “Koroğlu dastanı”, 1990-cı ildə Kölndə çap edilən “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı” adlı elmi araşdırmaları Avropadakı güneyli mühacirlər arasında çox populyar idi (6).

Dil uğrunda mübarizədə Hamburqdakı (Almaniya) “Araz” cəmiyyətinin də xüsusi rolu vardı. Bu cəmiyyət sırf mədəni təşkilat kimi yaranmışdı. Amma orada birləşən cənublu milli-demokratlar Hamburqda kifayət qədər sıx və kompakt yaşayan, yetərincə fəal olan paniranist qüvvələrlə tez-tez polemikaya girir, onların Azərbaycanın milli varlığına qarşı yönələn mürtəce fəaliyyətinə qarşı çıxırdılar. Bu təşkilat bütün fəaliyyəti boyunca ana dili və milli mədəniyyətin xaricdəki azərbaycanlılar arasında qorunub saxlanması və təbliğ olunması uğrunda şərəfli mücadilə vermişdi (7).

“Araz” cəmiyyətinin Azərbaycan dili ilə bağlı gördüyü ən parlaq işlərdən biri 1990-cı ildə onun Hamburq Universitetinin elmi kitabxanasında saxlanan və Azərbaycan dilinə, mədəniyyətinə, incəsənətinə, tarix və ədəbiyyatına aid olan kitabların siyahısını çıxarıb ayrıca kataloq kimi çap etməsi və onu azərbaycanlılar arasında təmənnasız yayması idi. Məqsəd qürbətdəki güneyli mühacirlərin maariflənməsinə az da olsa töhfə vermək idi.

Berlin Universitetinin əməkdaşı, Berlindəki Alman-Azərbaycan Akademiklər Cəmiyyətinin yaradıcısı Əhməd Yəzdani də dil uğrunda fəal mübarizlərdən biri kimi qeyd olunmalıdır. O, cənublu mühacirləri bir yerə toplamaq üçün 1990-cı ildə Berlində “Azərbaycan klubu” adlı bir mərkəzin açılmasının təşəbbüskarı kimi çıxış etmişdi. 1993-cü ilə qədər fəaliyyət göstərən klub Azərbaycan dili, mədəniyyəti, milli haqlar uğrunda mübarizə aparan qüvvələrin tez-tez toplaşdığı və bu mövzularda müzakirə, çıxış və diskussiyaların baş verdiyi bir yer, əsl “Azərbaycan evi” idi. Ə.Yəzdani Berlində yaşayan cənublu ziyalı, ədib, tənqidçi və tədqiqatçı Məmmədəli Hüseyni və digər cənublu milli-demokratlar həmin dövrdə azərbaycanlılar arasında milli-maarifçilik ideyalarının yayılmasında əhəmiyyətli rol oynamışdılar.

Güneyli mühacirlər Azərbaycan dilinin funksionallığının artırılması, bu dilin paniranist çevrələrin iddia etdiyi kimi, “məişət və ya danışıq dili” yox, daha çox inkişaf etmiş elmi, ədəbi-mədəni və mətbu dili olmasının sübuta yetirilməsi yönündə də ciddi fəaliyyət göstərirdilər. Yaşadıqları ölkələrin demokratik mühiti də onlara bu işdə çox yardımçı olurdu. 1989-1990-cı illərdən etibarən cənublu azərbaycanlılar Avropanın əksər iri şəhərlərində (Berlin, Hamburq, Münhen, Amsterdam, Strasburq, Paris, Vyana, Cenevrə, Stokholm, Malmö, Oslo və s.) yerli televiziya kanallarının verdiyi imkanlardan istifadə edərək “Açıq kanal”da (“Offener kanal”) radio və televiziya verilişləri hazırlamağa başlamışdılar. Bu verilişlərin hamısı Azərbaycan dilində idi. Orada Azərbaycan mədəniyyəti, incəsənəti, ədəbiyyatı, tarixi və milli varlığı məsələlərindən bəhs olunurdu (8, s.79-81).

1990-cı ildə Qərbi Berlində çıxan “Azər” qəzeti, həmin il bütün Avropa ölkələrində Almaniyadakı “Azərbaycan kültür ocağı”nın orqanı kimi yayılan “Ocaq-info” bülleteni, cənublu milli qüvvələrin mühacirətdəki şovinist-paniranist dairələrlə ideoloji savaş aparmaq, Azərbaycan milli məsələsini iranlı mühacir kütləsi arasında bir daha qaldırmaq məqsədilə 1991-ci ildə Kölndə fars dilində nəşr etdiyi “Girdəmiz” (“Dəyirmi masa”) jurnalı, 1993-1994-cü illərdə Kölndə (özü də latın qrafikası ilə) nəşr olunan “Bayquş” ədəbi-ictimai jurnalı, 1993-cü ildə Bonnda nəşr edilən “Atürpat” jurnalı, 1994-cü ildə əsası Kassel şəhərində qoyulan “Azərbaycan” qəzeti, 1995-ci ildə hər ikisi Kölndə olmaqla nəşrə başlayan “Ulus” və “Azərbaycan səsi” qəzetləri və digər nəşrlərin fəaliyyətinin əsas qayəsi milli haqlar və ana dili uğrunda mübarizə idi (7).

Mədəni tədbirlər çərçivəsində atılan növbəti mühüm addım I Millətlərarası Azərbaycan Türk Dərnəkləri Qurultayının (3-6 noyabr, 1990-cı il, İstanbul) yekdilliklə qəbul olunmuş qətnaməsi əsasında Dünya Azərbaycan Türk Dərnəkləri Birliyi (DATDB) təsis olunması idi. Tədbirdə Güney Azərbaycandakı vəziyyət geniş şərh edilmiş, müxtəlif ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların əlaqələrini asanlaşdırmaq  üçün vahid əlifbanın yaradılması ideyası irəli sürülmüşdü. (9; s.3)

Bütövlükdə isə bəhs olunan dövrdə Avropa və Amerika ölkələrində 120-dən çox yeni milli mədəniyyət mərkəzləri və həmrəylik cəmiyyətləri formalaşmışdı. Onların yarısına qədəri qısa müddətdən sonra fəaliyyətini dayandırsa da bu faktın özü təşkilatlanma prosesinin miqyası barədə müəyyən təsəvvür yaradır.

Təşkilatlanmanın sonrakı mərhələsi çoxsaylı müxtəlif yönümlü və potensiallı təşkilatların vahid mərkəz ətrafında birləşməsinə meylin artması ilə səciyyələnir.

Avropadakı Azərbaycan milli mədəniyyət mərkəzləri arasında işbirliyi və əməkdaşlıq yaradılması məsələsi müxtəlif vaxtlarda və səviyyələrdə dəfələrlə qaldırılmışdı. Həmin ideya Avropadakı güneyli demokratik qüvvələrin daha qabaqcıl dəstəsi, xüsusilə də “Azərbaycan kültür ocağı”nın Fransa və Almaniya qurucuları fəallarının arasında hələ 80-ci illərin sonlarından dolaşmaqda idi. İdeyanın reallaşdırılması bir çox səbəblər ucbatından xeyli müddət, yəni 1997-ci il, mayın 11-də Bonnda keçirilən növbəti toplantıyadək ləngidi.

Qeyd olunan siyasi qurumların milli məsələnin həllinə münasibəti, araşdırılan zaman bölümündə həm Şimali Azərbaycan, həm də Güney Azərbaycandakı ictimai-siyasi proseslərdən asılı olaraq tez-tez dəyişməsi müşahidə olunurdu. Azərbaycan dili məsələsinin qabardılması da mühacirətdəki cənublu milli-demokratların fəaliyyətində bəzən digər problemlərin fonunda aktual məsələ kimi dayanmır, arxa plana keçir, bəzən də bu məsələyə ən aktual bir mövzu kimi qayıdılırdı.

80-ci illərin əvvəllərində “Ana dili” qəzeti ana dili məsələsini irəli sürürdü. Lakin 80-ci illərin sonu, 90-cı illərdə qəzet müstəqillik uğrunda mübarizə aparırdı. (7, s.3).

M.Ə.Çöhrəqanlı İranda olarkən yalnız ana dilinin verilməsini tələb edirdisə, bir müddət sonra mühacirət etdikdən sonra isə öz tələblərini geniş formada qoymağa başladı. (10)

Azərbaycan Demokrat Firqəsinin sədri Ə.Lahrudi İran ərazisində olan türkdilli xalqlara mədəni və siyasi hüquqların verilməsini müdafiə edirdi.(11, s.3). Rza Bərəhani isə belə hesab edirdi ki, inqilabi mübarizənin silahlı deyil, təkamül yolu ilə, intellektual müstəvidə aparılmasının tərəfdarı idi. (12; s.18).

Vahidlik ideyası güneyli mühacirlər arasında 1995-ci ildən etibarən geniş şəkildə yayılmağa başladı. Onların fəaliyyətində məhz Vahid Azərbaycan ideyası aparıcı yer tutmağa başladı. Hollandiyadakı Azərbaycan mühacir təşkilatları, “Carçı” və “Azərbaycanın səsi” (Almaniya), “Xudafərin” (Polşa) kimi mətbu orqanlar bu yöndə mübarizə aparırdı. Altı xarici ölkədə – Polşa, Almaniya, Fransa, İngiltərə, Hollandiya və Belçikada yayımlanan və ictimai-siyasi, ədəbi-bədii, elmi-kültürоloji dərgi olan “Xudafərin” hər hansı firqə, ictimai birlik mənafeyindən deyil Vahid Azərbaycan ideyasından çıxış edirdi (14).

XX əsrin 90-cı illərində Amerikanın müxtəlif şəhərlərində  – Los-Ancels şəhərində “Azərbaycan”, “Əlifba”, “Beynəlxalq Azərbaycan”, Vaşinqton şəhərində “Reform”, “Dirilik”, “The turkish world”, Sietl şəhərində “Babilon Azerbaijan” və  Kanadanın Montreal şəhərində “İldırım” dərgisi (1998), Toronto şəhərində “Qurtuluş” dərgisi (1996), 1995-ci ildən etibarən Almaniyanın Köln şəhərində nəşr olunan “Ulus” qəzeti və s. jurnallar yayımlanırdı. Bu mətbuat orqanları 1990-cı illərin sonlarından güclənməyə başlayan milli oyanış hərəkatı, bu hərəkata qarşı çıxan fars şovinizmi ilə qanlı toqquşmalar haqqında həqiqətləri dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırır, əsasən müstəqillik uğrunda mübarizə aparırdılar.  Eyni zamanda, diaspor mətbuatında dərc edilən, milli dil və mədəniyyətin dirçəlişi üçün göstərilən səylərin təzahürü olan bir sıra məktub və müraciətnamələr cənublu mühacirlərin milli özünüdərk prosesinin genişlənməsinin əyani sübutudur.

1996-cı il, aprelin 27-də BMT İnsan Hüquqları Komissiyası İranda insan hüquqlarının pozulmasını pisləyən qətnamədə (16) burada insan hüquqlarına dair vəziyyət ətraflı şəkildə təsvir olunsa da millətlərin hüquqlarının pozulmasına diqqət yetirilməməsi təəccüb doğurur. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Güney Azərbaycanda, İranda və xaricdə fəaliyyət göstərən müxtəlif səviyyəli milli təşkilatlar hələ tam olaraq dünya ictimaiyyətinin, beynəlxalq təşkilatların diqqətini Güney Azərbaycan məsələsinə kifayət qədər cəlb edə bilməmişdir. Bu məsələ beynəlxalq təşkilatların gündəliyində əsasən 90-cı illərin sonu, 2000-ci ilin əvvələrindən yer almağa başladı. 

1997-ci ildə İranda hakimiyyət qanadları arasında olan ziddiyyətlərdən yaranan şərait  siyasi, mədəni fəaliyyətin nisbətən genişlənməsinə səbəb oldu. Güney Azərbaycandakı milli hərəkatın (petisiyalar mərhələsi) təsiri ilə ölkədən kənarda da fəaliyyyət göstərən çoxsaylı ictimai-siyasi, milli-mədəni təşkilatlar öz fəaliyyətlərini genişləndirərək Azərbaycan həqiqətlərini birbaşa dünya ictimaiyyətinə çatdırırdılar. 1996-cı ildə İranda baş verən etiraz aksiyaları ilə bağlı (İranda Məclis seçkilərinin nəticələrinin saxtalaşdırılmasına qarşı keçirilən etiraz nümayişləri silahlı toqquşmalarla başa çatmışdı) 1996-cı il, aprelin 1-də Azərbaycan Kültür Ocağı (Bonn), mayda isə Təbriz Müdafiə Komitəsi (Berlin), Azərbaycan Kültür Ocağı (Berlin), Azərbaycan-Alman Kültür Cəmiyyəti, Azərbaycan-Alman Akademiklər Cəmiyyətinin (15), 1996-cı il mayın 3-də Azərbaycan Qurtuluş Təşkilatı – Avropa Komitəsi, Azərbaycan Milli Hərəkatı, Vahid Müstəqil Azərbaycan Cəbhəsi, Azərbaycan İstiqlal Şurası, Cənubi Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı – Quzey Azərbaycan Komitəsi, İsveçdə yaşayan cənublu mühacirlər iyunun 5-də, Mühacirətdə olan Milli Müqavimət Şurası bir sıra beynəlxalq təşkilatlara göndərdikləri bəyanatda, İranda Cənubi Azərbaycan xalqını öz ana dilindən, milli musiqisindən, mədəniyyətindən, bir sözlə, milli kimliyindən məhrum edən İran dövlətinin daha ciddi və qeyri-insani tədbirlərə əl ataraq İran məclisinə seçkilərində azərbaycanlıların milli məsələlər və ana dili ilə bağlı problemlərini qaldıran namizədləri müxtəlif yollar və hədələrlə kənarlaşdıraraq həmin namizədləri, onların təbliğatçılarını, müdafiəçilərini və bir çox ziyalıları həbs etdiyini qeyd etmişdilər.(16)

Növbəti illərdə də oxşar müraciətlərin beynəlxalq təşkilatlara göndərilməsi davam edirdi. 1997-ci ilin dekabrında Almaniyadakı azərbaycanlı tələbələr (17, s.5) və DünAzHaqq BMT-nin baş katibi Kofi Annana (18), 2001-ci ildə yenə də DünAzHaqq “Amnesty İnternational” beynəlxalq təşkilatının Orta Şərq üzrə nümayəndəsi D.Dik və Harrisona müraciətlər etmişdilər (19). Bu müraciətlər ayrı-ayrılıqda konkret nəticə verməsə də Avropada yaşayan azərbaycanlıların vahid məqsəd uğrunda birləşməsinin əyani sübutu idi. Bu müraciətlərin tematikasına nəzər saldıqda, aydın görünür ki, orada radikal siyasi mübarizə elementləri, siyasi çağırış və tələblər yoxdur, əsasən ana dili, elementar milli-mədəni haqlar məsələsinə daha çox yer verilir.

1997-ci ili Güney Azərbaycan diasporu üçün müəyyən dərəcədə canlanma ili adlandırmaq olar. 1997-ci il, iyunun 27-dən 29-dək Amerikada yaşayan, əsasən Güneydən olan azərbaycanlılar ilk dəfə bir araya gələrək birlik nümayiş etdirib yüksək səviyyədə ümummilli tədbir – Dünya Azərbaycanlıları Konqresini keçirmişdilər (20, s.23). Bu tədbir mühacirətdəki mütərəqqi milli qüvvələrin böyük bir hissəsini öz ətrafında toplayaraq hər cür məhdud ideoloji-nəzəri ixtilafların, siyasi fikir ayrılıqlarının fövqünə yüksələ bildi.

DAK öz sıralarında milli məsələnin həllinə ən müxtəlif yanaşma və baxışları olan soydaşlarımızı birləşdirirdi. Burada gələcəkdə çoxluğun hakimiyyəti ələ alması ilə İranı bir türk dövlətinə çevirmək ideyası, İranın sərhədləri daxilində Azərbaycana muxtariyyət verilməsi və nəhayət, Azərbaycanın müstəqil olması və Şimali Azərbaycanla birləşməsi ideyasının tərəfdarları (21)  var idi.

Əslində bu, normal siyasi polemikadır. Əgər 40 milyonluq bir xalq öz birliyini dərk edib bir araya gəlirsə və hamı üçün ümumi olan problem müzakirə predmetinə çevrilirsə, orada mütləq fikir plüralizminə üstünlük verilməlidir. Bu mənada qurultaya toplaşanların bir qismi Vahid Azərbaycan şüarını irəli sürməyən azərbaycanlılar idi. Onlar azərbaycanlıların pozulan hüquqlarını və xüsusilə ana dilinin qorunması məsələsinə hörmətlə yanaşılmasını istəyirdilər.

DAK-ın yaranmasının iki mühüm əhəmiyyəti oldu. Birincisi, mühacirətdəki güneylilərin ümummilli maraqları azərbaycançılıq ideyası ətrafında bir araya gəlib fikir mübadiləsi aparmasının, hətta təşkilati baxımdan birləşməsinin nəzəri, praktik baxımdan mümkün və faydalı olduğunu bir daha göstərdi. İkincisi, onların özünə olan inamını daha da artırdı, bu qüvvələr arasındakı ünsiyyət probleminin, ideoloji-siyasi, mənəvi-psixoloji baryerlərin aradan qaldırılmasında növbəti dönəmlərindən birinə çevrilərək əməkdaşlıq üçün geniş imkanlar açdı, ayrı-ayrı qrupların mövqelərinin, baxışlarının inkişafı, dəqiqləşməsi sahəsində növbəti müsbət addım oldu (2, s.4).

1998-ci il, mayın 30-31-də ABŞ-ın paytaxtı Vaşinqtonda DAK-ın II qurultayı keçirildi. Vaşinqton qurultayında İranda insan hüquqlarının pozulmasını və orada yaşayan 30 milyonluq Azərbaycan türkünün haqqının tapdalanmasını ifadə edən etiraz bəyanatı qəbul olunmuşdu. Güney Azərbaycan haqqında qəbul edilən qətnamədə ana dilinin qorunması ilə bağlı müddəalar əks edilirdi (22, s.107).

Burada qaldırılan məsələlər I Qurultayda qaldırılan məsələlərdən fərqlənməsə də daha konkret və aydın qoyulmuşdu. Bu təşəbbüslər sonralar daha ardıcıl şəkildə davam etdirilmişdi. Belə ki, DAK-ın III Qurultayında (3-5 oktyabr 1999-cu il, Köln), IV Qurultayında (21-22 oktyabr 2000-ci il, Strasburq), V Qurultayında (10-12 avqust 2001-ci il, Malmo) da İranda Azərbaycan dili və hakim rejimin assimilyasiya siyasəti ilə bağlı məsələlər qaldırılırdı. Bunula yanaşı, Azərbaycan problemlərinin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması məqsədilə informasiya sisteminin qurulması, fars şovinizminin qurbanı olan şəxslərin, təşkilatların, mətbuat orqanlarının qarşılaşdığı problemlərin beynəlxalq təşkilatlara çatdırılması, onların haqlarının müdafiə edilməsi, bölünən millət məsələsinin BMT səviyyəsinə qaldırılması müzakirə mövzusu olmuşdu (23). Qurultaylarda Cənubi Azərbaycanda insan haqlarının pozulması ilə bağlı bəyanat və müraciətlər qəbul edilərək BMT-nin baş katibinə və BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasına göndərilmişdi (24).

Güneyli mühacirlərin təxminən hər il toplandığı bu forumlar məsələyə hətta minimal effekt baxımından yanaşdıqda belə uğurlu, faydalı sayılmalıdır. Onun təşkilinin stimulu olan yeni meyllər isə Azərbaycan diasporunun daha mütərəqqi, yurdsevən təbəqəsinin fəaliyyətinin daha geniş tutumlu ictimai-siyasi fəallıq müstəvisi üzərinə keçməkdə olduğunu açıq göstərirdi. Burada məsələnin müsbət tərəflərindən biri də ondadır ki, konqresin işində çeşidli təbəqələri təmsil edən, fərqli görüşlərin daşıyıcısı olan azərbaycanlılar, özü də həm güneylilər, həm quzeylilər, eləcə də Türkiyə azərbaycanlıları iştirak edərək onların hamısı üçün əslində eyni dərəcədə aktual məsələlər barədə fikir mübadiləsi apardılar. Eləcə də, Azərbaycanın və azərbaycanlıların hüquqları və köklü milli maraqları uğrunda irimiqyaslı ictimai-siyasi, o sıradan da lobbiçilik fəaliyyətinin gücləndirilməsinin zəruriliyi fikri konqresdə ilk dəfə olaraq açıq, birmənalı vurğulandı. Müsbətə doğru belə kəskin dönüş mühacirətdəki azərbaycanlıların milli şüur səviyyəsinin yüksəlişinin göstəricisi idi. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, azərbaycançılıq məsələsi əvvəllərdə olduğu kimi yalnız Güneyin elementar milli-mədəni hüquqları problemi səviyyəsində deyil, artıq qlobal, köklü milli-siyasi maraqlar problemi kimi qoyulmağa başlamışdır.

DAK-ın nümayəndələri ABŞ Dövlət Departamentinin İran üzrə mütəxəssisi Coanna Levinson ilə görüşdə, 2002-ci ilin sentyabrında BMT-nin baş katibi Kоffi Annana müraciətində İranda insan haqlarına dair vəziyyət, Tehran rejiminin qədim Azərbaycan abidələrini qəsdən dağıtması, coğrafi adları dəyişməsi, dərsliklərə Azərbaycan qəhrəmanlarının və tarixi şəxsiyyətlərinin adlarının salınmasını qadağan etməsi, həmçinin İranda yaşayan azərbaycanlıların hüquqlarını müdafiə etmək üçün ictimai-siyasi təşkilatların yaradılmasına məhdudiyyət qoyması barədə faktlar açıqlanıb, 30 milyonluq Azərbaycan türkünün dilinin və mədəniyyətinin  assimilyasiya qarşısında olduğu vurğulanır, BMT-nin müvafiq orqanlarının bu haqda qətnamə çıxarması xahiş edilirdi (24). Eyni məzmunlu müraciətlər Beynəlxalq Amnistiya Təşkilatına və başqa qurumlara da göndərilmişdi.

2002-ci ilin sentyabrında ABŞ hökuməti çanaq anteni vasitəsilə İran üçün fars dilində 24 saat yayımlanacaq televiziya açdı. DAK İrana  yayımlanacaq  televiziyada Azərbaycan türkcəsində verilişlər olması barədə ABŞ prezidentinə, Konqresə və “Azadlıq” radiosunun rəhbəri Tomas Tayana müraciət etmişdi. Müraciətdə bildirilirdi ki, “İranda 35 milyon azəri türkünün yaşamasına baxmayaraq gündə 2 saat yayımlanan Azərbaycan  dili adlanan verilişlər əksinə, dilimizin assimilyasiyasına xidmət edir” (25, s.9).

1997-ci ilin aprel-may aylarında Kanadanın Vankuver şəhərində “Azərbaycan radiosu” fəaliyyətə başladı. Həmçinin İsveçdə türk, fars dillərində hazırlanan “Tribun” dərgisi  90-cı illərdə xarici ölkələrdə azərbaycanlılar tərəfindən nəşr edilən mətbu orqanları arasında həm məzmun ideya baxımından, həm də tərtibat cəhətdən fərqlənirdi. Dərgidə əsasən ictimai-siyasi, sosial, mədəni mövzularda yazılar çap edilirdi. Burada nəşr edilən “Milli kimlik və ortaq dil”, “Azərbaycana qarşı milli zülm”, “Dil və dinə əsaslanan etnik millətçilik”, “Milli məsələyə yeni bir baxış”, “Türk dili və ədəbiyyatının yüksək yeri”, “İranda 20 milyon azərbaycanlı azlıqlar” və s. kimi məqalələrdə Azərbaycan dilinin assimilyasiyası məsələsi hərtərəfli işıqlandırılırdı. (31; 54,75)

1998-ci il, noyabrın 20-21-də Berlində (Almaniya) “Əsrin astanasında Güney Azərbaycan” mövzusunda elmi seminar keçirilmişdi. Müxtəlif siyasi baxışlara malik olan mühacirlər həmin tədbirdə Güney Azərbaycanın tarixi, bu günü və gələcəyi barədə elmi fikir mübadiləsi aparmışdılar (22; s.291-292).

İranda mövcud olan siyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq siyasi mübarizə təcrübəsindən keçmiş, müəyyən qədər hazırlıqlı azərbaycanlılar mühacirət etdikləri ölkələrə milli məsələyə daha fərqli yanaşma metodu aparmışdılar. Mübarizənin xarakterik xüsusiyyəti siyasi motivin aparıcı və qabarıq olması idi.

M.Ə.Çöhrəqanlının bu istiqamətdəki mübarizəsi çox maraqlıdır. O, Cənubi Azərbaycan məsələsini beynəlxalq aləmdə ən aktual problem səviyyəsinə qaldırmağa cəhd etdi. Onu deyə bilərik ki, Çöhrəqanlı beynəlxalq təşkilatlarda, eyni zamanda qəzet və televiziyalardakı çıxışlarında Güney Azərbaycan məsələsini gündəmə gətirmişdi. 2002-ci ilin yanvarında Çöhrəqanlı Avropa Şurasının baş katibi Valter Şvimmerlə, Almaniyanın Xarici İşlər Nazirliyində, nazirliyin İnsan Haqları Komitəsində və Sosial Məsihi Firqəsində görüşlər keçirmişdi. İsveçdə, Danimarka Milli Məclisində, Danimarka Sosial-Demokrat Partiyasının xarici əlaqələr şöbəsində keçirdiyi görüşlərdə İranın ümumi vəziyyəti, demokratik məsələlər, bəşər haqları və güneylilərin assimilyasiyaya məruz qalması barədə məlumatlar vermişdi (26). 2002-ci ilin iyununda ABŞ-da səfərdə olan Çöhrəqanlı 50-dən çox senator, konqresmen, Dövlət Departamenti və Ağ Ev rəsmiləri ilə görüş keçirmişdi. Ermənilərin “Marmara” (Türkiyə) qəzetinin dünya ermənilərinin ABŞ-da nəşr etdikləri “Hayastan” qəzetinə istinadən yaydığı məlumatda bildirilirdi ki, Pentaqon dəftərxanasından son bir ayda qəbul olunan qonaqların siyahısında GAMОH lideri Çöhrəqanlının adı 8 dəfə qeyd olunub. (28, s.5).

Beləliklə, güneyli azərbaycanlıların mübarizəsinin nəticəsi kimi Cənubi Azərbaycan məsələsi dünya siyasətinin gündəmində idi. 2002-ci il, fevralın 2-də ABŞ dövlət Departamentinin Dünya üzrə insan haqlarının vəziyyətinə dair illik hesabatında İranda yaşayan azərbaycanlıların milli-mədəni hüquqlarının pozulması faktı öz əksini tapdı (27). Bu fakt ABŞ-ın Güney Azərbaycan məsələsinə  müəyyən qədər diqqət yetirdiyinə dəlalət edir. ABŞ-ın Cənubi Azərbaycana maraq göstərməsi onun İran daxilində Azərbaycanın bu tarixi funksiyasını qəbul etdiyini açıq-aşkar sübut edir. Eyni zamanda, bu siyasətin alt qatında həm İran daxilindəki azərbaycanlıların tarixi ağırlığından faydalanmaq, həm də 1979-cu ildən sonra ciddi şəkildə güclənən Güney Azərbaycan milli hərəkatının siyasi enerjisindən öz strateji maraqları baxımından bəhrələnmək niyyətləri dayanır. Hərbi Kəşfiyyat Agentliyinin Yaxın Şərq və Şimali Afrika üzrə Departamentinin keçmiş rəhbəri Patrik Land bildirirdi ki, ABŞ hökuməti üçün İran hökumətinə təzyiq göstərmək böyük maraq kəsb edir: “Məncə, İranın kifayət qədər dayanıqsız olması fikri düzgündür. Cənab Çöhrəqanlının başçılıq etdiyi təşkilat bu sahədə əhəmiyyətli rol ifa edə və bu təşkilatla əməkdaşlıq yaxşı nəticələr verə bilər” (28, s.5).

2002-ci ildə digər mühüm hadisə Güney Azərbaycan məsələsinin BMT-də qaldırılması idi. İnsan Haqları Komissiyasının 50-ci sessiyasında İran üzrə məruzəçi Moris Koptorn öz çıxışında bildirmişdi: “İranda Azərbaycan dilinə sayğısızlıq, Azərbaycan mədəniyyətinin assimilyasiyası baş verir… Bu gün azərbaycanlı ziyalıların nümayəndələri mərkəzi hakimiyyəti mədəni hüquqlar uğrunda mübarizə aparanların təqib olunmasında, azərbaycanlı adı qoyulmuş uşaqların qeydiyyatının yasaq edilməsində, azərbaycanlıların türk köçərilərinin təsiri altında öz dilini dəyişmiş etnik farslar olması barədə təbliğatda ittiham edir” (29).

Analoji mübarizə metodları Dünya Azərbaycanlılarının Haqlarının Müdafiə Komitəsi tərəfindən də aparılırdı. Təşkilatın rəhbəri Böyük Rəsuloğlu BMT-nin Cenevrədəki İnsan Haqları Komissiyasının sədri Meri Robinsоn və Beynəlxalq Amnistiya Təşkilatının (“Amnesty İnternational”) Londondakı mərkəzinə məktubda yazmışdı: “Babək qalasına dinc yürüş zamanı insanlara maneçilik törədilir. Halbuki bu demokratik hərəkatın hədəfi beynəlxalq qaydalara uyğun olaraq ana dilində təhsil və başqa bu kimi haqlarımızın qorunması tələbidir”.(30)

Avropa Şurası (AŞ) Baş Katibliyinin siyasi işlər üzrə baş direktoru Klaus Şumman bu məktuba cavabda Avropa Şurasının mədəniyyət və dil sahəsinin qorunması yönündə işini davam etdirəcəyini (30 s.8) bildirmişdi.

DAK-ın mübarizəsinə gəldikdə isə qeyd edək ki, qurum özünün VII qurultayını keçirmək ərəfəsində iki hissəyə parçalandı (28, s.4). DAK əvvəlcə xaricdə yaşayan azərbaycanlıların əlaqələrinin intensivləşdirilməsi, onların üzləşdiyi problemləri həll etmək məqsədlərini qarşısına əsas hədəf kimi qoysa da, sonralar burada milli maraq və mənafelərin müdafiəsi meyli güclənməyə başladı. Bu səbəbdən də DAK iki müstəqil qola parçalandı: DAK və Demokratik Dünya Azərbaycanlıları Konqresi (DDAK).

Mühacirətdəki mütərəqqi güneylilərin çoxunu bir yerə – bütöv bir ideya ətrafında toplamaq, onları konkret bir xətt üzrə əməli işə cəlb etmək çətin idi. Burada bir çox amillər həlledici rol oynayırdı. Qısaca onu deyək ki, Avropadakı mütərəqqi milli qurumların bir çoxunun fəaliyyətinin zəifləməsi liderlik uğrunda mübarizənin kəskinləşməsi nəticəsində baş verib.

Ancaq bu problem və çətinliklər güneylilərin milli mübarizəsinin gələcəyinə yalnız pessimistcəsinə yanaşmaq üçün əsas vermir və verməməlidir. 2004 – cü il 31 may – 6 iyun arasında Krım yarımadasının Simferapol şəhərində keçirilmiş Birinci Millətlərarası Türkoloji simpoziumu (31, s.127) dediklərimizi əsaslandırmaq üçün tutarlı faktlardandır.

Bu proses artan xətlə davam edir. Artıq əksər güneyli mühacirlər əmin olmağa başlamışlar ki, Azərbaycan dili problemi hər bir azərbaycanlıdan ötrü ən zəruri məsələlərdən biri və birincisidir.

Qeyd olunan siyasi təşkilatlar, intellektual qruplar Azərbaycan, Azərbaycan milləti, dili, mədəniyyəti ilə bağlı demək olar ki, bütün məsələlərin araşdırılmasında əvəzsiz xidmət göstərirlər. Onlar, eyni zamanda, internet imkanlarından istifadə edərək fars millətçiliyinin, assimilyasiya siyasətinin nəticələrinin neytrallaşmasına əhəmiyyətli yardım göstərirlər.

Beləliklə, əgər Avropa və ABŞ-ın yerli şəraiti və mühitinin özünəməxsusluqlarından irəli gələn cüzi fərqlər nəzərə alınmazsa, burada yaranan təşkilatlar və iri birliklər arasında elə bir prinsipial fərq yoxdur. Bütün qüvvələr bir məsələdə tam yekdil fikirdə və eyni mövqedədir. Bu məsələ Azərbaycan dilinə rəsmi dövlət statusu tələbinin yekdilliklə irəli sürülməsidir. Onların məqsədləri eynidir və bu planlar vahid bir xətt üzərində Güney azərbaycanlıların məsələlərini dünyaya tanıtdırmaq istiqamətində qurulub.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1. Cəfərov F. “Diasporumuz haqqında nə bilirik”, “Azadlıq” qəzeti 4.8.1997.

2. Cəfərli F. “Nikbinliyə əsas var”, “Azadlıq” qəzeti 1.10.1997

3. “Ana dili” qəzeti, 6.7.1989

4. “Azərbaycan” qəzeti, 14.10.1992

5. http:günaskam.com

6. “Atürpat” jurnalı, Bon№2 1993

7. “Savalan” jurnalı, №2 1988

8. “İraner in Berlin”, Berlin 1994

9. Tahirli A. “Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin Birinci Beynəlxalq Qurultayı”, “Odlar Yurdu” qəzeti noyabr 1990

10. “Turan” informasiya agentliyi, 29.10.2002; 23.12.2002; 27.01.2003

11. “Mühacir” qəzeti, №134 1994.

12. Bərəhani R. “Pişəvəri böyük bir nümunədir”, Bakı-Təbriz dərgisi №3 2006.

13. “Azadlıq” qəzeti, 19.12.1995

14. “Ana dili” qəzeti, 4.2.1991; 6.6.1991; 7.10.1995

15. “Ana dili” qəzeti, 15.5.1996

16. “Azadlıq” radiosu materiaları 2.5.1996

17. “Ulus” qəzeti, 18 noyabr 1997

18. “Azadlıq” qəzeti, 19-21 fevral 2000

19. “Müsavat” qəzeti, 25.1.2001.

20. Kazımoğlu K. “Dirçəliş məqamı” “Azadlıq” qəzeti, 2.7.1997

21. “Ana dili” qəzeti, 6.7.1997

22. Arzumanlı V. Azərbaycan Diasporu. Bakı 2001.

23. “Ana dili” qəzeti, 19.11.2000, 22.11.2001

24. “Müsavat” qəzeti, 24.9.2002

25. “Ayna” qəzeti, 6.9.2002

26. “Ana dili” qəzeti, 20.1.2002

27. “Müsavat” qəzeti, 9.3.2002

28. “Müsavat” qəzeti, 6.6.2003

29. “Turan” informasiya agentliyi 16.4.2002

30. “Turan” informasiya agentliyi 24.11.2002

31.” Varlıq” dərgisi, 1383 (2004), №133-2.