Son yüz yıldaki sekiz kriz, sekiz büyük gökdelene denk geldi. İstanbul’daki Sapphire bittiğinde aynı kaderi Türkiye de yaşar mı?
Amerikalı Sosyolog Robert Merton, 1948’de “kendini gerçekleştiren kehanet” kavramını ilk ortaya attığında, niyeti hiçbir temeli olmayan şeylere inanan insanların davranışlarıyla onu gerçeğe nasıl dönüştürdüğünü açıklamaktı.
Merton, psikolojiye ciddi bir katkı sunduğunu düşünüyordu ama iktisatçıların eline muazzam bir anahtar verdiğinin muhtemelen farkında değildi. Borsanın ruh halini bundan iyi açıklayabilecek bir kavram herhalde bulunamazdı. Tarihin ironisi olsa gerek, Merton’un oğlu da zaten 1997’de Nobelli bir iktisatçı olacaktı.
Borsa tarihi, aynı zamanda bir batıl inançlar tarihidir de. Öyle ki, çağlar boyu süregelen hurafeler, borsada gayet ete kemiğe bürünebiliyor. Kimi dolunayda daha çok kazanacağını umuyor, kimisi sayıların uğuruna veya uğursuzluğuna inanıyor. Haftanın bazı günlerini seçenler de var, alakasız olayları hisselerin hareketine bağlayanlar da…
Ama hiçbir batıl inanç, 1929 krizinde bir grup broker’ın ‘Chrysler etkisi’ kadar gerçeğe dönüşmedi. O dönem dünyanın en yüksek binası olan Chrysler gökdeleni inşa edilirken broker’ların tahmini, bina bittiğinde borsada hisselerin de değer kaybetmeye başlayacağıydı. İşin doğrusu, aralarında eğlenceli bir oyuna dönüştürdükleri bu öngörünün 1929’un 23 Ekim’inde felaket olarak karşılarına çıkacağı akıllarının ucundan dahi geçmiyordu. Chrysler’in gökdeleninin tepesindeki ünlü direk yerleştirildiğinde New York Borsası yerle bir oldu. O bir grup broker’ın ortaya attığı ‘Chrysler etkisi’ ise 1929’un görkemli enkazının arasında unutulup gitti.
Türkiye’de de olur mu?
Ancak son yüzyılda yaşanan sekiz büyük krizin dünyanın en büyük gökdelenlerinin tamamlandığı yıllara denk gelmesi, ister istemez Merton’un “kendini gerçekleştiren kehanetini” akla getiriyor. Hâlâ etkilerinden kurtulamadığımız son küresel kriz mesela; Dubai’deki Burç Halife ile birlikte ilerledi.
Şu sıralarda Türkiye’de gayrimenkul balonunun şişip şişmediği tartışılıyor. Hazır Sapphire gibi 163 metrelik Avrupa’nın en büyük gökdeleni de İstanbul’da inşa edilirken, insan o meşum kehaneti dile getirmeden edemiyor: Acaba ‘Chrysler etkisi’ Türkiye’yi de vurur mu?
1884 ALTIN PANİĞİ/ HOUSE INSURANCE: Altın rezervlerindeki düşüş krize yol açtı. Aynı yıl 42 metrelik House Insurance tamamlandı. Bu, dünyanın ilk gökdeleniydi.
1929 BÜYÜK BUHRAN/CHRYSLER BİNASI: Dönemin en büyük gökdeleni 319 metrelik Crhysler binası (125 metresi direği), borsanın çöktüğü gün tamamlandı. Çoğu broker, bina ile kriz arasında bağ kurdu.
1973 PETROL KRİZİ/WILLIS KULESİ: OPEC’in aşırı zammıyla dünya petrol krizine sürüklendi. Aynı yıl bugün adı Willis kuleleri olan gökdelen bitirildi.
1982 LATİN AMERİKA BORÇ KRİZİ JP MORGAN CHASE KULESİ: Petrol fiyatlarının yüzde 150 artırması Latin Amerika’yı borç krizine sürükledi. Aynı yıl JP Morgan Chase’in 305 metrelik kulesi bitti.
1990 JAPONYA KRİZİ/ÇİN BANKASI KULESİ: Japon finans sistemi çöküp dünyayı krize sürüklediği yıl, yeni finansal güç Çin’in sembolü 367 metrelik Çin Bankası Kulesi inşa edildi.
1998 ASYA KRİZİ/ PETRONAS İKİZLERİ: Örnek gösterilen Asya kaplanları, finansal çöküş yaşadı. Asya modelinin sembolü Malezya’da o yıl 452 metrelik Petronas İkizleri bitirildi.
2001 TEKNOLOJİ BALONU/MENARA TELEKOM: Teknoloji balonu patladı. Bu kriz de Malezyalı ünlü Telekom devi Menara Telekom’un 310 metrelik gökdeleninin inşasına denk geldi.
2009 KÜRESEL KRİZ/ BURÇ HALİFE: ABD’deki gayrimenkul balonu dünyayı krize sürükledi. Dönemin parlak yatırım merkezi Dubai’de 818 metrelik Burç Halife’nin açılışı yapıldı.
Kaynak 20.12.2010 İş’te Gündem & Bahadır Özgür/Radikal
Osman Kadri Koca
Ekonomist
Medya İzleme Grubu