Cavid VELİEV
TUSAM Kafkasya ve Yakındoğu Masası
cveliev@tusam.net
Cumhuriyet/Strateji
12 Ocak 2009
Ekonomik ve jeopolitik açıdan bölgesinden soyutlanmış durumda olan Ermenistan, bu yalnızlığını gidermek için yöntem bulmaya çalışıyor. Çin’e yönelik askeri açılım bu kapsamda değerlendirilebilir.
29Aralık 2008’de Çin’i ziyaret eden Ermenistan Savunma Bakanı Seyran Ohanyan Çin Savunma Bakanı Liang Guanglie ve Çin Merkezi Askeri Komisyonu Başkan yardımcısı Guo Boxiong’le görüşmeler gerçekleştirdi. Liang, askeri ilişkilerin gelişmesinin iki ülkenin ikili ilişkilerinin gelişmesinde büyük rol oynadığını ifade etti. Ohanyan, Ermenistan ordusunun kuruluşunda Çin’in yaptığı yardımlara teşekkür ederek, bundan sonra da işbirliğinin artacağı sözünü verdi.
Ohanyan’ın Çin ziyareti taraflar arasında 2008 yılında gerçekleşen ilk ziyaret değildir. 21 Temmuz’da Çinli General Den Czyngun yönetiminde bir askeri heyet Ermenistan’ı ziyaret etmiştir. 15 Aralık’ta ise Ermenistan parlamentosu Başkanı Ovik Abramyan, Çin’i ziyaret etmiş ve iki ülkenin parlamentoları arasında memorandum imzalanmıştır.
ÇİN-ERMENİSTAN İLİŞKİLERİ
Ermenistan Çin’le ilişkilerini geliştirerek bir taraftan düştüğü yalnızlıktan kurtulmanın yollarını ararken diğer taraftan Dağlık Karabağ konusunda da destek beklemektedir. Ermenistan, Tayvan ve Tibet konusunda Çin’in “Tek Çin” politikasına açık desteğini ifade ederek bu tutumuyla kendisinin Dağlık Karabağ politikasında “halkların kendi kaderini tayin hakkı” tutumuna ters düşen bir davranış sergilemektedir. Çin, Dağlık Karabağ konusunda Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünü desteklemektedir. Çin’in Dağlık Karabağ konusundaki tutumu Ermenistan’a karşı gelmek veya Azerbaycan’ı desteklemekten ziyade kendisinin karşı karşıya kaldığı toprak bütünlüğü sorununa yöneliktir. Bu çerçevede davranan Çin, müttefiki Rusya’nın ısrarlarına rağmen Abhazya ve Güney Osetya’nın da bağımsızlığını tanımamıştır.
Ekonomik, siyasi ve ticari alandaki ilişkiler iki ülke arasında karşılıklı ziyaretler ve anlaşmalara rağmen askeri ilişkilerin çok daha altındadır. Ekonomik ve siyasi anlamda Çin-Azerbaycan ilişkileri tarafların karşı karşıya kaldığı toprak bütünlüğü sorunu ve Çin’in enerji ihtiyacı nedeniyle daha iyi düzeydedir. Çin Ermenistan’ı izole eden Kars-Ahalkelek-Tiflis-Bakü Demiryolu Projesi’ne de destek vermektedir. Açık denizlere çıkışı olmayan Ermenistan’ın Çin’le karasal bağlantısı olmadığı gibi bu bağlantıyı dolaylı yoldan kurabilmesinin önünde engellerinin olması iki ülke arasındaki ticari ve ekonomik ilişkileri etkilemektedir. Bu nedenle Ermenistan bölgeden izole edildiği sürece diğer müttefikleri gibi Çin-Ermenistan ticari ilişkileri arzu edilen düzeyde olmamaktadır. En son 2005 ekonomik verilerine göre taraflar arasındaki ticaret hacmi 17 milyon dolar civarındadır. Oysa Ermenistan’ın rakibi Azerbaycan’ın Çin’le olan ticari hacmi 2004’te 200 milyon dolarken, 2006’da 368 milyon dolara yükselmiştir.
ASKERİ İLİŞKİLER
Çin-Azerbaycan arasında zaman zaman yaşanan bazı sorunlar Ermenistan-Çin askeri ilişkilerinin gelişmesine doğrudan katkıda bulundu. Çin dış politikasında Ermenistan doğrudan bir ilgi odağı olmamakla birlikte Rusya’nın desteği ve Azerbaycan’da Ebülfez Elçibey dönemi milliyetçi politikaları nedeniyle önem kazandı. Çin’in Güney Kafkasya ülkelerinden Gürcistan ve Azerbaycan’la askeri işbirliği bulunmamakta; bu türden bir ilişki Güney Kafkasya’da sadece Ermenistan’la bulunmaktadır. İki ülke arasındaki askeri ilişkiler Ermeni subayların Çin’de eğitim görmesi ve Ermenistan’a doğrudan silah yardımı yapılması gibi iki alanda gelişmiştir. 26 Ağustos 2004’te Çin Savunma Bakanlığı Dış İlişkiler Dairesi Başkanı Qian Lihua başkanlığındaki heyet Ermenistan’ı ziyaret etmiş ve Ermeni subayların eğitiminin Çin’de sürdürüleceğini vurgulamıştır. Bu çerçevede Çin askeri akademilerinde 10 Ermeni askeri personeli eğitim almaktadır.
Çin’den Ermenistan’a ilk silah desteği 1999 yılında yapılmış ve bu olay Azerbaycan’ın ciddi tepkisiyle karşılaşmıştır. Dönemin Azerbaycan Cumhurbaşkanı Danışmanı Vefa Kuluzade’nin iddialarına göre, Ekim 1998’de Rusya Federasyonu Savunma Bakanı İgor Sergeyev Çin’i ziyaret ederken Ermenistan’ın Savunma Bakanı Vazgen Sarkisyan’ı da beraberinde götürmüş ve bu ziyarette Ermenistan-Çin arasında anlaşma imzalanmıştır. Bu anlaşmanın gereği olarak Çin’den Ermenistan’a sekiz adet Typhoon füze sistemleri verilmiştir. Azerbaycan’ın itirazları üzerine Çin hükümeti bu olayla hiçbir bağlantısının olmadığını füzelerin bir Çin şirketi tarafından verildiğini ve bir daha tekrarlanmayacağını ifade etmiştir. 1997’de Rusya’nın Ermenistan’a yapmış olduğu silah desteğinden sonra bu füze sistemi desteğiyle Çin, Ermenistan’a silah desteği veren ikinci ülke olmuştur. Azerbaycan’ın ciddi itirazlarından sonra Çin bir daha silah anlamında Ermenistan’a destek vermeyerek Azerbaycan’la enerji ilişkilerinin zarar görmesini istememiştir.
Ekonomik olarak yalnızlıktan kurtulmak ve askeri olarak Azerbaycan’ı dengelemek isteyen Sarkisyan, dış politikasının ana hedeflerinden biri olduğu için yeni ilişkiler geliştirmeye eski ilişkilerini de pekiştirmeye çalışmaktadır. Bu bağlamda Rusya’nın yanı sıra İran ve Çin gibi ülkeler Ermenistan dış politikasında önceliğe sahip olacaktır. Çin-Ermenistan ilişkilerinde askeri boyut ön plana çıkmaktadır. Çin’in Ermenistan’la ilişkilerini geliştirirken, enerjiye bağımlılığı ve sahip olduğu jeopolitik önemi nedeniyle Azerbaycan’ı dikkate alması gerekecektir.
Fakat Çin enerji ihtiyacının büyük bölümünü Türkmenistan, Kazakistan ve Ortadoğu ülkelerinden karşıladığı için Azerbaycan dış politikasının yön değişikliği Çin-Ermenistan ilişkilerini de etkileyecektir.